Монголд хутагт, хувилгаад тодорч байсан нь эртнийх. Олон арваараа ч тоологдох байх. Харин YIII Богд Жавзандамбын vед албан ёсоор бий болсон „тамгатай хутагт" есхєн байдаг.
Тvvний нэг нь Цэрэннамжилын Найдансvрэн бєгєєд тэрээр Хан хэнтий уулын аймгийн Мэргэн гvний хошуу, одоогийн Хэнтий аймгийн Ємнєдэлгэр сумын нутагт 1900 оны vед мэндэлжээ. Эцэг, эх хоёр нь хvvгийнхээ цовоо сэргэлэн, авхаалжтайг анзаарч нутгийн нэгэн ламд шавь оруулжээ. Хvv ч гэрээ санаж оргож боссонгvй, тухайн vеийн бурхан шашны ёс дэглэмийг хvндэтгэж хичээнгvйлэн суралцаж байв. Гэтэл Саж лам тэргvvтэй шашны томчууд тэр хийдээр очиж нутаг нугадаа шvтэгдэх болсон Найдансvрэн хvvтэй уулзаж учирчээ. Аливаа ламны хувь тєєрєг сонин байдаг хойно Найдансvрэн хvvгийн эрдмийн далайд хєл тавих хувь тавилан тэр хvнтэй уулзсанаар эхэлжээ.
Монголын бусад хутагтын тvvх, намтар нэлээд элбэг баян байдаг бол Хvvхэн хутагтын 30 насны богинохон амьдрап их зєрчилтэй, эмгэнэлтэй, єрєвдєлтэй тєгсчээ. 1973 онд Хэнтийн Театрын дарга байсан Т.Хишигжаргал гуай хуучилахдаа „Хvvхэн хутагт Найдансvрэн гэж хосгvй сайхан, нуруу туруу тэгш, зvс царай тунгалаг, vг яриа цэгцтэй, зан байдал тєлєв тєвшин,, ёстой сайн сайхны шинж бvрдсэн хvн байсан юм билээ.
Халхын ноёд хатад Хvvхэн хутагтад „мєргєе сvсэглэе" гэхээсээ илvv тvvнийг харж нvд баясгая, сэтгэл сэргээе, танилцаж хєєрєлдєе гэдгээ илvvд vздэг байж.
1922 онд Саж ламын хэрэг мандаж Ерєнхий сайд Бодоотой хамт буудагдахад хvvхэн хутагт оргож гэнэ, баригдаж гэнэ гэсэн цуу яриа их тархсан юм гэсэн. Хvvхэн худагт До ламанд баригдахын даваан дээр урагшаа хил даван оргож гарсан байдаг. 1930 онд Гончигдоо нарын чекистууд лам болон хувирч очоод баривчлан авчирч цаазалжээ. Хvvхэн хутагтад зориулан халх Монгол даяар vе дамжин дуулж ирсэн нэгэн дууг МУИС-ийн багш асан Г.Ойдовжамц бvрэн эхээр нь бичиж єгснийг толилуулья.
Бор борын бялзуухай нь
Босгон дээгvvр жиргэж байна шvv
Болзоо нь vгvй Хvvхэн хутагт
Босон суунгаа чилээстэй
Баян баргын адуу нь
Баахан хэцvv манаатай
Балар шугуйн дунд
Байн байн бvгээстэй
Баян баргын адуун нь
Гучин гурван шаргатай л гэнэ
Гучин гурван шаргын
Гурваас бусад нь жороо л гэнэ шvv
Хоёр шєнє нь отлоо доо
Хойтох шєнє нь хєєлєє дєє
Нойр ихтийн гадуур
Наргиулас хийгээд єнгєрлєє
Нохой муутын гадуур
Доргиулс хийгээд єнгєрлєє
Шанхны минь vсийг харвал
Сайхан хvvхэн гэнэ биз
Саадаг нумыг минь харвал
Сайн эр гэнэ биз
Унасан морь минь
Усан тэлмэн жороо доо
Тохсон эмээл минь
Тохой зандан бvvрэгтэй
Барьсан ташуур минь
Барим хэрийн зандан
Дєрєєлсєн дєрєє минь
Дєрвєн лангийн жийжvv.
Энэ дуунаас vзвэл нэг хэсэг Хvvхэн хутагт шилийн сайн эр болж явсан бололтой. Уг нь Хvvхэн худагт Найдансvрэн Улсын дээд хуралд суудалтай, Зvvн аймгийн ноёдын чуулганыг даргалагч, Богдын засгийн газрын том тушаалтан байсан гэж тvvхэнд тэмдэглэжээ.
Хvvхэн хутагтаас Хэнтийн коммунистууд. Одоо ч цэрвэсэн хэвээр байдаг нь сонин. Хэнтийн 80 жилийн ойгоор тvvний эдэлж хэрэглэж байсан эд зvйлс, зураг хєргийг аймгийн музейд байрлуулах гэж АН-ыхан хєєцєлдєж Д.Арвин гишvvнд хvртэл айлтгаад бараагvй гэнэ билээ. Д.Арвин гишvvн нутгийнхаа хутагтын талаар ямар ч мэдлэггvй атлаа их мэдэгчийн дvр эсгэж "Тэр эсэргvv хєгшин ламаар яах юм бэ" гээд музейд юу ч тавиулахгvй хэмээн тас хєндлєн "хэвтжээ". Хvvхэн хутагт Найдансvрэн цэл залуу 30-хан насандаа буудуулсан юм шvv гэдгийг Д.Арвинд хэлмээр санагдлаа.
Хvvхэн хутагтын хойд дvр Ламаадан Гомбын Ламаадан буюу Цэрэнпунцаг гэдэг найман настай жаал хvvг Хvvхэн хутагтын хойд дvр хэмээн нутгийн сvсэгтнvvд тодруулсан тэр цагаас газар газрын хvмvvс ирж тvvнд мєргєж сєгдєж, бишрэх болжээ. Угийн сэргэлэн цовоо, ухаалаг энэ жаалд эвгvй байсан ч сvсэгтэн олны бишрэлийг дийлж чадсангvй. 1944 оны зун ДЯЯ-ны хэсэг хvн очиж Хэнтийн дарга нартай нэгэн тохироо хийгээд явжээ. Удалгvй аймгийн дарга Дондов, ДХХ-ын дарга шар Рэнцэн нар Хэнтийн тєвийн багш нарыг цуглуулж „Хvvхэн хутагтын хойд тvр хэмээн олныг мунхруулж байгаа нэгэн этгээдийг тусгаарлах бол¬сон.
Эхлээд танай сургуульд оруулж засрах тєлєв байдлыг ажиглаж байгаад хэрхэх тухай жич шийднэ гэж чангахан анхааруулаад хэрэв багш нар тvvнийг хараанаас гаргаж нууцыг задруулбал шийтгэнэ гэжээ.
Тормолзсон хар нvдтэй улаа бутарсан шардуу царайтай Ламаадан тус сургуулийн сурагч болжээ. Тухайн vед тэнд багшлаж байсан нэрт эрдэмтэн, тvvхийн ухааны доктор Лхамсvрэнгийн Бат-Очир гуай юу гэж ярьсныг сонирхуулъя.
...Ламаадан гэж хачин амьтан орж ирэх байх аа гэж бодож байтал „Цовоо сэргэлэн байрын хєєрхєн хvv" байсан, бид ээлжээр жижvvрлэж манана, зvvн аймгийн сvсэгтнvvд авгай, хєгшид тэр хvvхдээс адис авах гэж дайрч биднийг сандаргана. Манай сургуулийн захирал Лхvндэвсамбуу бас Ємнєдэлгэрийн хvн. Ламаадангийн ангийнх нь багш Санж гэж эмэгтэй одоо 90 гаруй насыг зооглож буй хєгшин буй. Тэд тэр хvvхдийг єрєвдєж хайрлахаас гадна єєрсдєє хэл аманд орчихгvй яаж салах вэ гэсэн бодолтой байсан даа. Удаа ч vгvй тэр жаал гэнэт алга болсон, чухам яасныг хэн ч мэдээгvй" гэсэн байх аж.
Харин тэр жаалтай хамт сурч байсан А.Шагдар гуай "хожим лектор байсан" ярихдаа: "Бид бvгдээрээ л тэр жаалыг шохоорхож харна, би нэг удаа багш нарын нvдийг гэтэж байгаад сэмхэн орж аав ээж, гэрээ их санаж байна, ирэх нь vv гэж мэргэлvvлсэн тэр хvv л, Би ч гэрээ бас санаж л байна гээд санаа алдаж аав ээж чинь ирэхгvй, харин чи cap болоод бvрмєсєн очно" гэлээ.
Нээрээ ч би цусан хатгаа тусаад бvрмєсєн харьсан юм даа" гэв. Философийн ухааны доктор Рэгзэндорж гуай ярихдаа "би бас тvvнтэй хамт сурч байсан,, шавар авч гap дотроо нэг эргvvлээд л мал амьтан хvний дvрс их гоё хийдэг ер бишийн жаал байсан" гэв. Тэр есєн настай хvvхдийн хувь заяа хэрхсэнийг бид бvгд мэднэ. Жаахан хvvхдийг эсэргvv дайсан болгож эцэг эхийнх нь хамт буудаж байсан туршлага тухайн vеийн коммунист Орос, социалист Монгол хоёрт л гарсан нь даанч бэрх юм даа.
No comments:
Post a Comment