“Мээрэн тайж” хэмээх мэргэн хvн

Нутаг усныхаа ард олны дунд Мээрэн тайж хэмээн алдаршсан, энгийн даруухан амьдралтай, хэнийг ч голж чамлалгvй эелдэг сайхан харьцдаг, нутгийн хvvхэд залуучуудад эцгийн хайр халамжаар хандаж сургаал зєвлємжєє харамгvй хvртээж байдаг, хэр баргийн тохиолдолд морь унадаггvй явган явах дуртай, ханхар єргєн цээжтэй, нvдэнд дулаахан, єндєр буурал 70 гаруй настай євгєн 1950-аад онд Чойбалсан аймгийн Хэрлэнбаян суманд амьдарч байв

Энэ хvнийг Ванжилын Шаньжмятав гэдэг. Тэрээр багаасаа бие даан эрдэм номын мєр хєєж, нутгийнхаа мэргэдийг дагаж суралцсаны хvчинд монгол, манж, хятад, тєвд бичигуншдаг, бичдэг, олон тєрлийн ховор нандин ном судар цуглуулсан мэргэ тєлєг vздэг тухайн vедээ ихээхэн эрдэмтэй зурхайч хvн байжээ. Нутгийн ардууд хурим найр хийх, хvvхэд vрчлэн авах, сэвлэг vргээх, мал хєнгєлєх зэрэг аж амьдралын билэгт сайн єдєр цагийн сонгох, алдсан мал, гээж хаясан эд зvйлс, хvмvvсийн заяа тєєргийг мэргэлvvлэхээр Мээрэн тайжид хандацгаана. Би єєрт тохиолдсон нэгэн сонин явдлыг дурдаж Мээрэн тайжийн эрдэм мэдлэгээс нэгээхэн хэсгийг ч болов цухас мэдээлье. Тавиад оны vед миний vеийн залуучуудын дийлэнх нь МХЗЭ-ийн гишvvд байлаа. Эвлэлийн гишvvн хvн бат илэрхийлэх, энгэрийн тэмдгээ хаа ч явсан биедээ авч байх дvрэмтэй тул би эвлэлийн батлахаа даавуу саванд хийж зvvн сугандаа зvvж, биенээсээ огт салгадаггvй байв. Тэр vед эвлэлийн батлахаа vрэгдvvлбэл 24 цагийн дотор харьяа vvртээ мэдэгдэж комисс томилуулан акт тогтоолгохгvй бол дайсан этгээдэд ашиглуулсан хэмээн шийтгvvлэх дvрэмтэй байсан юм. 1950 оны 12-р сарын 25-нд сумын тєвд эвлэлийн vvрийн бvх гишvvдийн хуралд явахаар хувцсаа солих vед эвлэлийн батлах маань биед байхгvйг мэдэж ихэд сандран ор дэвсгэр, авдар хоргоо онгичиж эрсэн боловч олдсонгvй. Гэр орныхон маань ч мэдэхгvй гэв. Хэдийд, хаана хаяснаа мэдэхгvй мухардалд оров. Нэгэнт cap бvр хийдэг хурлын єдєр, цаг болсон тул vнэнээ хэлээд хуралдаа суухаар шийдэн уруу царайлан сумын тєв орох замдаа Мээрэн тайжийнхаар орлоо.

Євгєн намайг маш эелдэг хvлээн авч хаа хvрэхээр, ямар хэргээр яваа, мал євєлжилт, нутаг усны айл ахан дvvсийн тухай асууж яриа єрнvvлэв. Би євгєний асуусанд хариулахын ялдамд мэргэ тєлєгт итгэдэггvй боловч арга буюу зорьж ирсэн хэрэг зоригоо хэлэв. Би албаны чухал бичиг баримт биедээ байнга хадгалж явдаг юм. Гэтэл хэзээ, хаана хаяснаа мэдэхгvй алга болгов. Олдох найдвар байгаа эсэхийг мэргэлж єгнє vv гэж гуйлаа. Євгєн том шар модон эрхээ хэдэнтээ шувтарч шившлэг хийгээд, тасалсан хэргээ хоёр талаас нь гурав гурваар хасч, vлдэх тоог харж гурван удаа vзээд есєн зоос гаргаж ирэн мєн гурван удаа мэргэлээд, намайг нэгэн цагхэл гэв. Би хонин цаг гэсэнд євгєн зvvн гарынхаа хурууны есєн vенд тоолж vзсэнээ нэгэн жижиг судар сєхєн хараад “Чи ойрхон ямар нэг ан агнасан уу” гэв. “Тиймээ, би тав хоногийн ємнє Баян-Уул хэмээх газарт сумаараа нийлж ан хомрого хийхэд оролцож яваад нvх утаж, нэг хярс алсан” гэлээ. “Чи яг тэр газартаа биедээ авч явдаг чухал бичгээ гээсэн байна.’ Тvvнийг дотны нєхєр чинь олоод чамд єгєхєєр хvлээж байна” гэв. Би vнэндээ итгээгvй боловч горьдлого тээн явсаар сумын захиргаанд дєхєн ирвэл конторын гадуур залуучууд хєлхєж харагдах нь эвлэлийн хурал эхлэх дєхсєнийг илтгэнэ. Миний дотнын анд Намжилын Чойжинжав уяан дээр намайг тосож ирээд “Чи яасан оройтож ирэв. Юм хаяж гээгээгvй биз” гэж инээмсэглэв. Би эвлэлийн батлахаа хаана хаяснаа мэдэхгvй сандарч яваагаа хэллээ. “Чи тун хариуцлагагvй гишvvн юм даа” гэж шоолж инээгээд “vvнийг таних уу” гэж миний даавуу савтай батлахыг єврєєсєє гаргаж єгєв.

Тэрээр цааш нь “Нийтийн ан хомрого тараад буцаж явтал хар тойром болтол мєр чийр болсон дов, утаж май тавьсан нvх дайралдав. Хажуугаар нь єнгєртєл цасан дээр даавуу савтай юм харагдахаар бууж vзвэл чиний эвлэлийн батлах байв. Чамд хэл хvргэх гэсэн боловч нутагхол, цас ихтэй болохоор хэд хоночихлоо” гэж хэлэв. Би гээсэн юмаа олж, ял зэмлэлд орохгvй болсондоо баярлахаас гадна Мээрэн євгєний мэргэ яг таарсанд гайхан биширч билээ. Vvнээсхойш євгєн Мээрэнгийн мэргэ таардаг тухай олон хvнээс сонсож явсныхаа нэгэн учралыг нэмэрлэе.Хэрлэнбаян сумын малчин Гєлєгийн Чойжинжав 1952 оны євєл адуунаасаа хоёр морь алдаад, євєлжингєє эрэл сураг тавьсанболовч сураг чимээ.гарсангvй гэнэ. “Цаг дулаарахаар алдсан хоёр морио эрвэл олдох тал байна уу. Аль зvгт явбал дээр вэ” гэж Мээрэн тайж хэмээх Шаньжмятав гуайгаас асуужээ. Євгєн олон тєрлийн мэргээр нямбайлан vзэж “Чиний морийг уг нь хулгайч авчээ. Олон хvний rap дамжин нэлээд холдсон байна. Хоорондоо салж хоёр айлын сvрэтт байна. Чи залхууралгvй зvvн хойт зvгийг чиглэн явж сайн сураг чимээ тавибал морьдоо гарзгvй олно. Анхны сургийг нутгийнхаа захын уул устай газарт улаан дээлтэй, цайвар морьтой, бараан царайтай хvнээс сонсоно. Тэр хvний хэлснээр цааш явж сураг гаргаарай” гэжээ. Г.Чойжинжав євгєний хэлснийг хvндэтгэн зvvн хойт зvгт Гурванзагал сумыг чиглэн хос морьтой эрэлд гарчээ. Газар мэдэхгvй, хvн танихгvй, хорь хvрээгvй хvv эрлээр явах нь тийм ч хялбар бус байвч зориг шулуудан явсаар нутгийн зах Хайлантай уулын энгэрээр Яхын нуурыг хєвєєлєн явтал зvvн хойноос шарга морьтой, улаан дээлтэй, бараан царайтай vл таних хvн дайралдахад хэрэг зоригоо ярьж, хоёр мориныхоо зvс, тэмдгийг дурдан асуувал “Чиний хэлж байгаатай зvс, тамга таарах хоёр морь хэдэн сарын ємнє Баян-Эрхтийн говийн урдуурх айлуудыг дамжин зvvн хойш гарсан байх. Тэр айлуудаас асууж сураглаарай” гэжээ.

Анхны сураг сонссондоо урамшин Баян-Эрхтийн говийг чиглэн явсаар орой болоход нэг айлд хоног тєєрvvлэв. Тэр айлд олон хvvхэдтэй нэгэн авгай байсан бєгєєд эрлээр яваа хvvг идvvлж уулгаж тавтай хонуулаад “Чиний сураглаж байгаа морьд хэдэн сарын ємнє манай vvгээр єнгєрсєн байх, чи газар мэдэхгvй, хvн танихгvй, хvvхэд болохоор би чамд очих газар,уулзаж сураглах хvнийг зааж єгье. Чи Гурванзагал сумаас зvvн хойш ийм, ийм газраар явж, тэнд нутгалдаг тэр, тэр гэгчтэй уулзаж асуу” гэж заажээ. Г.Чойжинжав тэр авгайн зєвлєснєєр эрлээ vргэлжлvvлж явсаар хоёр хоногийн дараа нэг морио айлын адуунаас, нєгєє морио єєр айлын адуунаас олсноо хожим надад дурсан ярьсан юм. Тэхдээ Мээрэн тайжийн мэргэ яг vнэн байсныг магтан шагшиж билээ. Мэргэ тєлєг бол ном зааврыг нь олсон хvн бvхэн мэргзлж болох юм шиг хялбархан ойлгогдох боловч маш нарийн авьяас билэг, эрдэм ухаан шаардсан, нууц нь бvрэн тайлагдаагvй шинжлэх ухааны ойлголт гэж би боддог. Мээрэн тайж хэмээн В.Шаньжмятав гуай бол энэ нууцад нэвтэрсэн эрдэмтэн хvн байжээ. Тvvний цуглуулж хадгалж байсан монгол, манж, тєвд хэлээр бичигдсэн хэдэн авдар номноос vзэж харах, євгєнтэй уулзаж ярилцах гэж нэртэй эрдэмтэд, тvvхчид хонон єнжин саатдаг байсан тухай vзэмчний алдарт зурхайч Гандантэгчилэн хийдийн лам асан Г.Галсанравжаа дурсан ярьж байлаа.
1955 онд В.Шаньжмятав гуайг насан єєд болоход vр хvvхэд нь тvvний бурхан шvтээн, ном судар, мэргэ тєлгийн хэрэгслэлийг Хэрлэнбаян сумын хийдэд єргєж, зарим монгол бичгийн номыг хvн авсан гэнэ. Эрдэмтэн зохиолч Ц.Дамдинсvрэнгийн хэлсэнчлэн “Хазгар євгєнд эрдэм бий, хар авдранд ном бий, хамаагvй басаж болохгvй” нэгэн Дорнодын Хэрлэнбаян суманд амьдарч байжээ.

(Утга зохиол урлаг)
Х. Санжаасvрэн /Соёлын тэргvvний ажилтан/