Бурхадын бурхан танаа мєргємv

Бvсгvй хvний хєлд хvрсэн галбирбаа сан модод цэцэглэнэ хэмээх эртний нэгэн сайхан шvлэг бий. Бvсгvй хvн бурхадын бурхад болохоор тэр биз ээ. Бvсгvй хvний нємєрт хоргодсон буурал ертєнц залууждаг хэмээдэг. Бvсгvй хvн гоо vзэсгэлэн болохоор тэр биз ээ.

Урьд их эзэн богд Чингис хаан Сартуул иргэнийг дайлаар мордохоор хєдєлж Алтай ханы оргилд буудаллажээ. Энэ vед их цэргийнхээ омог, хийморийг сэргээх найр наадам vvсгэн байх цагт ухаант мэргэн Есvй хатан,

Их хаантан минь єршєєн соёрх

Уул мэт биеийг чинь нуран унавал

Улс монголыг тань хэн захирах

Тул мэт биеийг чинь тулбиран одвол

Туурга тусгаар Монголыг тань хэн жолоодох билээ хэмээгээд их гvрний хаан орыг vе залгамжлах хєвгvvнээ нэрлэж ажаамуу хэмээсэн гэдэг. Чингис хаан Есvйн энэ vгийг ихэд сайшааж жанжин баатар, эрдэмтэн сайдуудаа донгодон буруушааж, биеийг эс нєгчих мэт санаж явсан цагт сургамжит vг хэлсэн Есvй хатныг “ухаант мэргэн” хэмээн єргємжилж, хаан ор суудлаа Єгєєдэй хевгvvнд єгvvлэхээр гэрээс vлдээсэн гэдэг.

Мєн Чингис хаан ёсыг умартан солонгуд бvсгvй Хулангийн зvс тєгєлдєрт сатааран хээр дэр нэгтгэсэндээ Бєртэ хатныхаа ємнє vлэмж гэмшиж єєрийн хайртай шадар жанжнаа явуулан их хатанд учирлаж хэлсvгэй, тунгаах эсэхийг мэдэж ир хэмээн гэдрэг одуулсан удаа бий. Их хааны элчийн учирлах vгэнд Бєртэ дотогш нулимсаа залгин байж зvйргvй хайраа зvрхэндээ бат хадгалан,

Харь цэнгэлт нууранд хун галуу олон гэнэм

Хуруугаа чилтэл намнахаа хаантан та мэднэм зэ

Эрхэт цэнгэлт нууранд хун галуу олон гэнэм

Эрхийгээ чилтэл намнахаа эзэн та минь мэднэм зэ

Хvлэг сайн моринд хоёр эмээл тохож vл болно

Хаан тєрийн хасыг атгасан эзэнтэнд

Хацар гоо охид хаанаас цєєдєх билээ хэмээн хэлж Чингис хааныг уучлан єршєєсєн гэдэг.

Чингис хаан єєрийн дvv Хасарыг хан тєрд эрслэн тэмцэв хэмээн буруушаан есєн ес наян нэгэн жанчихыг тушааж, хэвтvvл цэргvvд Хасарыг барьж мєхлєгт тэрэгний дугуйд хvлэн жанчиж эхэлсэнд Єэлvн эх цагаан тэмээ хєллєсєн чингэлэгт тэргэнд сууж ирээд хоёр хєхєє гарган Чингис хааныг донгодон “Vvнийг харагтун. Та хоёрын хєхєж єссєн мээм чинь энэ байна. Хавиргаа хазагсад, хvйгээ таслагчид. Хасар яав. Хєсєр болох хэрэг юу vйлдэв. Хэлэхтvн чи. Тэмvжин чи нэгэн хєхийн сvvг барж vл чадах. Харин Хасар хоёр хєхний минь сvvг дуустал хєхєж цээжийг минь амирлуулдаг сан гэж уйлан хайлаад,

Чи цээжиндээ эрдэмтэй

Чигч холч бодлоготой

Хасар минь хав хvчтэй

Хатгалдан дайлагсдыг

Харван сумын хvчээр

Хамж авчирдаг билээ

Онох сумын хvчээр огшиж дутаагсдыг

Оруулж авчирдаг сан

Одоо дайсныг дарж барав гээд

Хасар хєвгvvний минь хэрэг дуусав уу гэх эхийн vгэнд Чингис хаан ихэд балмагдан ээжийн хилэгнэсэнд айхын ихээр айж, ичихийн ихээр ичиж тvргэдсэн гэмээ ухаарч єршєєл хvссэн нь бий.

Ертєнцийн мєнх бусыг таниулж хас тєрийн сааршгvйг сануулсан Есvй, хаан хvн хамгийг захирахдаа хатан эрдэнээ дээдлэхийн утга учрыг сvv адил vгээрээ ухааруулсан Бєртэ, Богдсын зэрэгт хvрэвч эхийн дэргэдээс буруу зєвийг тунгаахын эрхмийг сургасан Єэлvн эх дэлхийн дайдыг хэмжин монголчуудыг гар амар хөл хєсєр жаргуулсан тэр их хvнийг тєрvvлсэн юм.

Бид хэзээ ч цэцэн мэргэн бvсгvйчvvдээрээ дутаж яваагvй. Ах дvvсийн цусан єшєєг сарниулсан Соргогтань хатан, улс гэрийн самууныг тєвшитгєн туурга улсаа тулбиралтгvй мандуулсан Мандухай, илдний хурцыг барьж энэ биеийг огоорон галан шуурга сєрсєн Ану хатан… Тийм ээ, монголчууд эрдэм билэгт, эр зоригт, цэцэн мэргэн бvсгvй хvнээр дутаж яваагvй азтай ард тvмэн.

Бурхад бурхадын дээд хэн бэ хэмээн бурхан Буддагаас нэгэн шавь нь асуухад эргэлзэж тээнэгэлзсэн ч vгvй “эх хvн” гэж хариулсан юм гэдэг. Шавь нь гайхшран бурхад бурхдын дээдийг ялж тєгссєн Будда нь та мєртлєє юунд ингэж хариулав хэмээхэд,

-Хvмvvн тєрлийг олно гэдэг зvvний сvвэгчин дээр тогтох ширхэг арвай лугаа адил. Тэрхvv зvvний сvвэгчин дээр тогтох гэгээн агшинд амьдрал бэлэглэж, хvн болгодог нь эх хvн юм. Тиймээс эх хvн бурхад бурхдын дээд нь болох учиртай гэсэн гэдэг.

Эх хvн… Энэ vг ямагт тунгалаг ариун, ямагт єршєєл хайр, энэрэл нигvvлсэл, сайн сайхан бvхний дээдийг агуулна. Ижий цагаан сvvгээр замбуулин хорвоо сvлэгдэн зєєлєрдєг болохоор, ижий цагаан гэрлээр хорвоо ертєнц гэрэлтэн ариусдаг болохоор, энэ хорвоо єєрєє гайхамшиг. Єчигдєр, єнєєдєр, маргаашийн эхлэл ижий хэмээх цэгээс эхэлж бадамлянхуа цэцэг лугаа адил дэлгэрдэг болохоор “эх хvн” гэдэг энэ vг бурхад бурхдын дээд, бурхад бурхдын эхлэл байх учиртай.

Халх голын дайны vед юм гэнэ лээ. Нэгэн эх хєвгvvнээ дайнд vдэж мордуулжээ. Нутаг нугаас нь олон ч эхийн хєвгvvд цэрэгт мордоцгоож. Жилийн дараа хvv нь нисэх онгоцны нисгэгч болсон тухай захиа ирvvлжээ. Эх нь ч хvvгээрээ бахархан орсон гарсан болгонд хvvгээ мундаг нисгэгч болсон тухай сайрхан ярьж суух болж. Удалгvй дайн дууслаа. Олон аавын хvvхдvvд энгэр дvvрэн одон медалиа гялалзуулсаар ирцгээж эхлэв. Хєєрхий эхийн хvv л байсангvй. Хєх уулсын онь хєтєл сэтэртэл хvлээвч ирсэнгvй. Сэмжин vvлсийн магнай зєєллєн мэнд амрын цацлаа єргєж, алсын зэрэглээ цайран уустал саравчлавч хvv нь ирсэнгvй. Захиа занаа ч сураг алдрав. Гэсэн ч эхийн хvлээлтийн горь тасарсангvй. Орсон гарсан бvхэнд аанай л хvv нь нисэх онгоцоо жолоодоод над руу ирж яваа гэх. Нєгєє болохоор хvv маань хотод том дарга болсон. Ажил алба ихтэй байдаг юм байлгvй. Одоо удахгvй онгоцоо жолоодсоор ирнэ гэж ярина. Сумын захиргаанд хvv нь тулалдаанд амь vрэгдсэн тухай мэдээ ирсэн ч гэлээ хэн ч хєєрхий эхэд дуулгаж зvрхэлсэнгvй. Зvрхэлсэнгvй байсаар он удав. Тэгж байтал нэг єдєр хvvтэй нь хамт алба хаасан нэг нєхєр тэднийд айлчлан иржээ. Эх хvvгийнхээ тухай нєгєєх л ярьдгаа ярьж яагаад хvv нь удаад байгааг тодруулж єгєхийг тvvнээс хvсэв. Залуу єрєвдєхийн эрхэнд “Хvv чинь ирнэ ээ. Харин нэг саад байгаа. Манай энэ Хєшигтийн хєндийд чинь онгоц бууж чадахааргvй тийм их чулуутай шvv дээ. Тэрнээс болоод байгаа байх” гэж хариулаад бушуухан мордсон гэдэг.

Тэр єдрєєс хойш сайхь эх Хєшигтийн хєндийн чулуу болгоныг тvvж босгосон овоондоо нэмэрлэдэг болжээ. Он жил харвасан сум шиг єнгєрч хєєрхий эхийн толгойд буурал суусан ч хєндийн чулуу бvрийг тvvн мєнєєх овоондоо нэмэрлэвч хvv ирсэнгvй. Гэлээ ч эx цєхрєлтгvй чулуу бvхнийг тvvсээр л… Ертєнцийн чулууг яаж барах билээ, эхийн хvлээлтийн горь хэрхэн тасрах билээ. Хорвоогийн мєнх бусыг vзvvлэн vзvvлтлээ хєєрхий эх Хєшигтийн хєндийн чулууг тvvсэн гэнэ. Тvvний босгосон овоо нэгэн том толгой болж тэр толгойг нутгийн зон олон Эхийн овоо, Хєшигтийн тэр уудам хєндийг Эхийн тал хэмээн хvндэтгэн нэрлэх болсон юм.

Эх хvн гэгч ийм л гайхамшигт, ийм л ариун нандин, ийм л нигvvлсэл энэрэл сvлэрсэн гэгээн тунамал ертєнц. Эх хvн vрдээ хэзээ ч гомддоггvй юм гэнэ лээ. Vнэн байх. Хорвоог бvхлээр бvтээж хорвоо ертєнцийн зовлон гунигийг гагц сэтгэлээрээ ариусгаж явдаг болохоор тэр биз ээ.

Хєх уулын онь хєтєл сэтэртэл саравчилж, сэмжин vvлсийн магнай зєєллєн мэнд амрын цацлаа єргєж, алсын зэрэглээ цайран уустал санаа алдах ижийгээ би баярлуулж чадсан болов уу. Хvний хатуухан орчлонд хєлийнхєє арван хуруугаар газар тамгалан єндийхдєє ижийгээ л би анх тvшсэн сэн. Хорвоо нємєртэй болохыг тэгэхэд л анх тэгж мэдэрсэн. Цасан мєсөн гялалзсан нутгийн уулсынхаа оргилыг будан суутал харуулдахад нь эвий муу ижийдээ би яарсан бил vv. Аргаар болдоггvй хорвоод аашлуулж зэмлvvлж явахад нулимстай аньсгаа арчуулж, єрийг нь ємєртєл, ус нутгийн шувуудыг эргэн хоргодтол vгээ дайхад нь эвий муу ижийдээ яарсан бил vv.

Мянган шєнє бурхан сvvгээ амлуулсан эвий муу буурлыгаа би баярлуулж чадсан болов уу.Бvсгvй хvний хєлд хvрсэн галбирбаасан модод цэцэглэнэ хэмээх эртний нэгэн сайхан шvлэг бий. Бvсгvй хvн бурхадын бурхад болохоор тэр биз ээ. Бvсгvй хvний нємєрт хоргодсон буурал ертєнц залууждаг хэмээдэг. Бvсгvй хvн гоо vзэсгэлэнтэй болохоор тэр биз ээ.
Л. Нарантєгс