Улаанбаатар хотын зарим сонирхолтой газруудын товч тайлбар

Д.Сүхбаатарын хөшөө

1921 оны Монголын ард түмний үндсэний ардчилсан хувьсгалыг удирдан зохион байгуулагч их жанжин Д.Сүхбаатар 1893 он 2 сарын 2-нд Их хүрээний зүүн дүүрэг Маймаа буюу Амгаланбаатар хотод Цагаан дээлт хэмээх ядуу ард Дамдины гэрт төржээ. Бага залуу насандаа Монгол бичгийг гэрийн боловсролоор олжээ. 1920 оноос хувьсгалт нууц бүлгэмд элссэнээр Хүрээний болон Консулын 2 бүлгэм нэгдэх, 1921 оны 3 сарын 1-нд МАХН-ын анхдугаар хурлыг хуралдуулах, 1921 оны 3 сарын 18-нд шинээр байгуулагдсан Монгол ардын журамт цэрэг Хиагтыг чөлөөлөх, Засгийн эрхийг Богд хааны засгийн газраас шинэ байгуулагдсан ардын засгийн газарт шилжүүлэх, Зөвлөлт Орос улстай найрамдалт харилцаа тогтоох зэрэг хувьсгалт түүхэн үйл явцыг удирдан зохион байгуулж байсан, Монголын ард түмний эрх чөлөө тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч үндэсний домогт жанжин юм. Их жанжины хөшөөг 1946 онд Ардын хувьсгалын 25 жилийн жилийн ойг тохиолдуулан 1946 оны 7 сарын 11-нд нээлтийг хийж байжээ. Хөшөөний суурь хэсгийг 1921 оны жанжин Д.Сүхбаатар Зүүнхараагийн орчмын Шилхэнцэг цохио хэмээх жижиг толгой дээр гарч журамт цэргүүддээ хандаж үг хэлж байсан тэрхүү хадан цохионы хэлбэр дүрсээр гаргасан гэдэг. Их жанжины анхны хөшөө Батлан хамгаалах яамны урд байрлах бөгөөд одоогийн Сүхбаатарын хөшөөний суурин дээр байжээ. Суварга хэлбэртэй хөшөөний дунд хэсгийн 4 талд нь таван хошуу малыг дүрслэн үзүүлсэн байна. Мөн туг барьсан жанжинг 1931 он буюу Ардын хувьсгалын 10 жилийн ойд зориулж Зөвлөлтийн зураач К.И.Померанцовын зураг төслөөр уг хөшөөг барьсан байна. 1946 оноос одоогийн байрлаж буй газраа шилжижээ.

Хатан туулын домог

Тэнгэрийн хаан гурван сайхан охинтой байжээ. Их охин нь Хэрлэн, дунд охин нь Онон, бага охин нь Туул юмсанж. Тэднээс хамгийн хөөрхөн охин Ононг алс холын гадаад орны хан хүүд эхнэр болгон өгөх болсон тул эцэг хаан Ононгоо маш гоёж Номхон далайн хан хүүд бэр болгон өгч гадаадад үдэн мордуулжээ. Их охин Хэрлэнгээ бас гадаадад мордуулан Далай нуур гэдэг хан хөвгүүнд бэр болгон өгчээ. Харин бага охин Туул нь их нутагтаа хоцорсон бөгөөд дээрхи хоёр охин нь хан эцэг Хан-Хэнтийгээ эргэж харалгүй гадаадад орсон тул насаараа нутагтаа эргэж битгий ир гэж хаан аав нь захьжээ.

Соёмбо толгой

Их тэнгэрийн амны зүүн үзүүрийн шовх уулыг Умаа хум толгой гэж нэрлэж байв. Богдын ундны усыг ариусгах зорилгоор өндөр гэгээн Занабазарын төрсөн дүү Засаг бэйл Шижирбаатарын удмын хүн Жүн ван Юндэндоржийн санаачилгаар дээр дурьдсан газар дээр буюу Зайсангийн амны доод боргионы ам дээр 1837 оны үед Умаа хум гэсэн үгийг Түвдээр цагаан чулуугаар шигтгэн бичсэнээс хойш Умаа хум толгой гэх болжээ.Тухайн үедээ умаа хум үсгийн туяа Туулын уснаа тусч харагдахад хүмүүс хир буртаг муу муухай зүйлээ угаахгүй усаа цэвэр байлгахыг эрхэмлэдэг байсан гэнэ.1936 онд Ардын хувьсгалын 15 жилийн ойгоор Умаа хум үсгийн оронд Соёмбо тэмдэг шигтгэснээр уг толгойг сомёбо толгой гэх болсон байна.

Тасганы овоо

Гэсэрийн сүмийн баруун хойдруу орсон хошуу толгойг дээр үед зөөлөн хошуу гэдэг байжээ. Учир нь хүрээнийхэн зааны хошуу шинжтэй гэж шинжээд хэвтэж буй Зааны дэвссэн хошуутай адилтган өгсөн нэр болно. Заан догшин хэмээн номхотгох үүднээс үзүүр бэлд нь номхотголын сүм барьсан нь одоогийн гэсэр сүм гэдэг ажээ. Сүүлд нь лам нар овооны орой зулай дээр гарч номын хүчээр мэтгэлцэх тасга хэмээх зан үйл хийх болсноор Тасганы овоо гэх болжээ.

Энхтайваны хонх

Дэлхийн улс орнуудын нийслэл том хотууд өөрийн гол төв талбай, талбайн орчимд Энхтайвны охнх байрлуулан хийх явдал өнгөрсөн зууны 50-иад оноос эхэлжээ. Энэ нь 1945 оны 8 сарын 10-нд АНУын атомын бөмбөгөнд өртөж хүн төрлөхтний түүхэнд анх удаа атомын зэвсгийн аюул хөнөөлийг амссан Японы Хирошима, Нагасаки хотуудаас эхлэлтэй ажээ. Энэ хоёр хотын иргэд атомын бөмбөгний аюулд өртөснөөс хойш нэг жилийн ойгоороо хотуудынхаа төв талбайн суурин дээр Энхтайвны хонхыг цогцлон бүтээж дэлхийн нийт хүн төрлөхтөнд дайны аюул ялангуяа цөмийн зэвсгийн хор хөнөөлийг сануулж жил бүрийн 8 сарын 10-нд хонх цохиж харанга дэлдэж байхаар шийдвэрлэжээ. Ийнхүү энх тайваны хонх Европ, Азийн томоохон хотуудад бий болж болзошгүй дайны эсрэг нэгэн билэг тэмдэг болж ирсэн байна. Манай нийслэл Улаанбаатар хотод 1990 оны эхээр энэхүү Энхтайваны хонхыг бүтээн босгожээ.

Далхын дэнж

Одоогийн Ганданийн дэнжийг урьд цагт Далхын дэнж гэдэг байжээ. Их хүрээг анх алтан тэвшийн хөндийд төвхнүүлж байхад одоогийн Гандангийн дэнж зун цагт их сэрүүхэн бас сэлүүхэн газар байсан гэдэг. Тэгээд ч тэр үү айлууд зун их зусдаг байж. Анх тэр дэнж дээр Далхын гэдэг айл бууж удтал нутаглаж байсан тул Далхын дэнж гэж нэрлэж байв. Сүүлд нь 1838 онд Гандантэгчилэн хийдийг гол дуганыг барьснаар Гандангийн дэнж хэмээн нэрлэх болсон байна.

Тайлбар: Далх гэдэг нь дайн тулааны үед нөхөр болох тэнгэрийн нэр.

Зайсан толгой

Нэг:

Чингэлтэй хайрхан, Богд уул хоёр эрт цагт эв түнжингүй байжээ. Үүнээс болж газар дэлхий хилэгнэн ган зуд тасрахаа байж. "Хоёр уулыг эвдрэлцүүлж байгаа нэг шулам байна, тэр шулам удахгүй доороос гарч ирэх гэж байна" гэж хүрээ хийдийн сайдууд зөвлөлджээ. Тэр дагуу нэгэн хүчирхэг эрийг томилж гай гамшиг, өвчин тахал удах муу хорыг даруулахаар нэг жижигхэн уул авчруулж шулмын дээрээс даруулсан гэнэ. Тэр толгой нь одоогийн Зайсан толгой гэнэ гэнэ.

Хоёр:

8-р Богд Жавзандамба хутагтын шавь Отгийн нутгийн захирагч нар Зайсан цолтой байжээ. Жил бүр отгийн 200-гаад зайсан Богдод бараалхахаар ирдэг байжээ. Тэдгээр Зайсангууд Богд уулын ард талын нэг аманд сууж унаа хөсөг сэлтээ өвөр талын аманд байлгадаг байж. Тэгээд овоогоо тахиж ёс төрөө гүйцэтгэдэг байсан. Энэ хоёр амыг Ар Зайсан, Өвөр Зайсан гэж нэрлэж тахилгат овоо бүхий толгойг Зайсан толгой гэх болсон гэнэ. Харин 1970 онд Зайсан толгойг хөшөөт толгой, Зайсангийн амыг хөшөөт ам гэж нэрлэх шийдвэр гаргасан боловч ард олон хүлээж аваагүй байна.
(medeelel.mn)

Түүх соёлын дурсгалò ãàçðóóä

Эрдэнэ зуу хийд

Өвөрхангай аймгийн Хар хорин сумын төвийн зүүхэнд энэ хийд бий. Буддын шашны уг эл хийдийн түүх, өндөр гэгээний намтар гэх гар бичмэлийг сөхвөөс: 1580 онд Автай сайн хан, дүү Түмэнхэн ноёны хамт III далай ламтай уулзаж өөрийн нутагт сүм хийд байгуулахаар амалсанд III далай лам Хар хорум хотын хуучин нэгэн сүмийг сэргээхийг зөвлөсний дагуу 1585 онд эртний Тахай балгасан дахь сүмийг сэргээн босгож дуусгасан нь одоогийн Эрдэнэ зуу хийдийн Гол зуу сүм гэжээ. Энэ баримтыг мөшгөн Зава Дамдин Уйгарын үеийн Би-булгийн зуу бурханы урлагийг анхааран үзэж Эрдэнэ зуу хийдийн Гол зуу сүмийн бурхадын урлалыг Уйгарын үед хамааруулан үзсэн. Харин Хөх сүм гэх жижиг сүмийг Зуу сүм босохоос өмнө анх бурханы шашны шүтээн залсан өвгөн сүм гэж үздэг. Үүний дараа 1586-1674 онд гурван зуу сүмийн чуулбар ба Ригсүм гомбын сүмүүдийг барьжээ. Эрдэнэ зуугийн III Ширээт лам Лувсанодсор хуучин Тахай балгасны хэрмийн нурангийн дөрвөн өнцөгт нэг нэг суварга босгосноор одоогийн хэрмэн хашааны эх суурь болжээ. 1701-1705 оны хооронд Очирдарь бурханы сүм, болон Авид бурханы сүмийн цогцолбор, Төвийн Их суварганы чуулбаруудыг босгожээ. 1743-1769 оны хооронд Эрдэнэ зуугийн V ширээт лам Лувсанданзан их засварын ажил эхлүүлснийг VI ширээт лам Лувсанцэдэн үргэлжлүүлэн удирджээ. 1771 оноос 1792 оны хооронд Цогчин Их дуган болон одоо байгаа Лавиран сүмийн цогцолборыг VII ширээт лам Давагдаржаа удирдан бариулжээ. 1796 онд Эрдэнэ зуу хийдийн их засварын ажлыг Давагдаржаа ламтан ерөнхийлөн удирдаж Хятадын Юи-да-а пүүстэй үнэ тохиролцон хийдийн барилгуудыг засуулсан. Энэ засвараар өмнө барьсан сүмийн барилгуудад засвар хийснээс гадна хуучин Тахай балгасын хэрмийн нурангийг суурь болгон 50 ширхэг суврага босгосон байна. 1802-1813 оны хооронд буян үйлдэгсэд /хаад, тайж, бэйл, бэйс лам, ард/-ийн хөрөнгөөр өмнө барьсан суваргуудын завсар хооронд 56 суврага болон хэрмэн хана барьж дуусгасан байна. Түүнээс хойш 1803 онд Дашчойлон аймгийн дуган, 1826 онд Даржаа гомун аймаг, мөн онд Жанчивлин аймгийн дуган босгогджээ. 1879 онд Жүд дацан, Цанидын дацан, 1782 онд Ламиран дацангийн барилгууд байгуулагдаж цаашид засвар, шинэчлэлийн байдлаар бидний үеийг хүрчээ.

Чойжин ламын сүм

Өөрийн дүү Лувсанхайдавт (олноо Чойжин лам хэмээн шүтэгдэж алдаршсан) зориулан VIII Богд Жавзандамба хоёр удаа сүм бариулсан бөгөөд анхных нь 1899-1901 онд Зүүн Хүрээнд баригдсан боловч 1903 онд шатжээ. 1904-1908 онд хааны ордны уран барилгач Омбогын зураг төсөл, удирдлагаар Чойжин ламын хоёр дахь сүм, орд лаврин, гэр тугдамын цогцолборыг Нийслэл хүрээний төв хэсэгт шинээр бариулжээ. Энэхүү сүмийн барилгын мод, чулуу, төмрийн ажил болон дотоод чимэглэлийн ажилд нийт 88779 лан буюу 1821,2 кг цэвэр мөнгө зарцуулжээ. Сүмийн цогцолборт 1936 он хүртэл хурал хурж байгаад 1938 онд хаагджээ. Монголын урчуудын бүтээсэн хосгүй үнэт бүтээлүүд арвинтай уран барилгын дурсгалын хувьд 1940 онд Шинжлэх ухааны хүрээлэнд шилжүүлсэн ба 1941 онд улсын нэгдүгээр зэргийн хамгаалалтад авсан байна. Чойжин ламын сүмийн дотор, гадна чимэглэл, тавилга зэрэг бүх зүйл нь шашны зан үйлийн дагуу хэвээр үлдсэн тул 1942 онд Шашны түүхийн музей болгосон байна. Одоо Чойжин ламын сүмийн уран барилгын цогцолбороос Гол сүм, Занхан сүм, Ядамын сүм, Зуугийн сүм, өндөр гэгээний сүм, Махранзын сүм, гэр тугдам, ямпай, хэрмэн хашаа, хаалганы хамт үлджээ.

- Гол сүм (Өршөөлийг хөгжүүлэгч сүм). Уг сүмийн голын хоёр мөрөнд лам нарын суудал, баруун талын эхэнд Чойжин лам, зүүн талын эхэнд Хүрээ хамба хоёрын сэнтий, хурал номын хэрэглэл, хонх очир, дамар, цан хэнгэрэг, бүрээ бишгүүр зэрэг бий. Чойжин ламын сэнтийн ар талд Жигжидийн ордон, Хүрээ хамбын сэнтийн ар талд Янсанядамын ордон, хойд талын ханын баруун талд Майдарын ордон, зүүн талд Авидын ордонг XIX зууны монголын уран сийлбэрч Балган модоор сийлбэрлэн урлажээ. Мөн уг сүмд IV Богдын Төвдөөс авчирсан 108 боть Ганжуур, төвд гар бичмэл 226 боть Данжуур, түүнчлэн монголын урчуудын бүтээсэн уран зураг, ханын зураг, баримал, хатгамал, зээгт наамал, цамын багууд зэрэг хадгалагдаж байна. Цамын багуудыг XIX зуунд Пунцаг-Осор тэргүүтэй урчууд маш уран гоёмсогоор бүтээсэн бөгөөд тухайлбал улаан Жамсран бурхны багийг 30 кг гаруй шүр оролцуулж хийсэн байна. Уг сүмд YII-YIII Богдын багш Балданчоймбол ламын занданшуулсан шарил, Чойжин лам Лувсанхайдавын шуумал дүр байдаг. Гол сүмийн ар талд чойжин буудаг байсан Занхан сүм бий.

- Зуугийн сүм (Бурхны дуган). Энэ нь Гол сүмийн баруун талд байрладаг бөгөөд сүмийн голд Зуу бурхан Богд Зонховыг хоёр шавийн хамт залж, 16 Найданг сүмийн хоёр талын туурганд, дөрвөн Махранзыг үүдний хоёр талд агуйд сууж байгаагаар дүрслэн бүтээжээ.

- Ядамын сүм (Нандин шүтээний сүм). Гол сүмийн хойд талд байрладаг. Чойжин лам Лувсанхайдавын гол нууц шүтээн болох энэтхэг, төвдэд хийсэн Довчиннавга, Янсанядам, Дуйхар зэрэг тарины ёсны бурхдууд тавигдсан байна.

- Өндөр гэгээний сүм (Хотол чуулган туc Амгалангийн тив). Найман талт, хоёр давхар энэхүү сүм нь хийцийн хувьд бусдаас өвөрмөц бөгөөд 1907 онд Өндөр гэгээн Г.Занабазарын бүтээсэн бүтээлд зориулан барьжээ. Уг сүмд Г.Занабазарын бүтээсэн Очирдарь, Язгуурын таван бурхан, Манал, Мэнтүг, Цагаан Дар эх, 21 Дар эх, Босоо Майдар зэрэг бурхдууд, Занабазарын өөрийн нь цутгамал дүр, Өндөр гэгээний олж ирсэн эртний хүрэл суварга зэрэг байжээ. Сүмийн дотоод чимэглэлийн онцлог нь ханан дахь бурханы 18 шавь Найданжүдэгийг туc тусын биеэ даасан янз бүрийн дүрээр хагас товойлгон, энгийн чөлөөтэй, хүний бие цогцос, сэтгэлийн дотоод хөдөлгөөнийг нарийн харуулан дүрсэлсэнд оршино. Улаанбаатар хот дахь Чойжин ламын сүм нь монголын хүрээ хийдүүдийн дотор уран барилгын үзэсгэлэнт байдлаараа болон уран зураг, уран баримал, өнгө будаг, гадаад, дотоод чимэглэлийн хувьд хамгийн гоё сайхан сүмийн нэгд зүй ёсоор ордог. Тухайлбал, Чойжин сахиусны догшин ширүүн гэдгийг Гол сүмийн дотор, гадна хана туурга, таазыг хүний толгой, уушиг зүрх, дотоод эрхтэнг задлан эвдэлсэн аймшигтай бөгөөд өвөрмөц сонин зургаар чимэглэсэн байдал, өндөр гэгээний сүмийн дотоод чимэглэл буюу 18 Найдангийн барельеф зэрэг нь бусад сүмээс онцлог бөгөөд ялгаатайг харуулна. Сүмүүдийн барилгын үндсэн материал нь чулуу, мод, хөх тоосго, ваар бөгөөд сүмийн гадна талыг ганжир, бодь гөрөөс, луу, арслан зэрэг шашны зан үйлтэй холбоотой дүрсээр болон "Тансан лам баруун зүг зорчсон нь" хэмээх уран сэтгэлгээний зургаар чимсэн байна. Чойжин ламын сүмийн их засварыг 1960-1961 онд, өнгө будгийн засварыг 1972 онд, Зуугийн сүмийн дээврийн засварыг 1995 онд туc туc хийжээ.

Цэвэлваанчигдоржийн суврага

Өвөрхангай аймгийн Нарийн тээл сумаас баруун хойш Арцатын амны дунд хэрд, сумын төвөөс 10 км зайд Тахилгын Бумбат гэдэг газар энэ дурсгал оршдог. Энэ нь олны дунд тарган бандид хэмээн алдаршсан Эрдэнэбишрэлт мэргэн бандид Шагдарцэвээний Цэвэлваанчигдорж /1836-1895/-ийн мэлмий гийсэн дурсгалт газар тул 1840 өөд онд уг суврагыг байгуулжээ. Буддын шашны суврагын хэв загвараар бүтээн босгожээ. Мэндэлсэн газарт нь суврага босгосон Ш.Цэвэлваанчигдорж нь буддын шашны сургалтаар боловсрол олж, дорно дахины их, бага таван ухааны бүх төрлөөр 15 боть буюу сүмбүм зохиосон их эрдэмтэн байв. Түүний бүтээсэн зохиолын нэрийг энэ хэр бүрэн бүртгэж амжаагүй байгаа бөгөөд бүрэн бус мэдээгээр зуугаас хол давжээ. Эдгээрийн дотроос "Эрлэг тамын тайлбар" хэмээх 18 тамыг зурагтайгаар тайлбарласан том хэмжээний судар, "Таван хошуу малый өвчин эмгэгийг анагааж засах судар" зэрэг бүтээлүүд нь олноо ихэд алдаршжээ.

Улаанбаатар дахь гэр хэлбэрт модон дуган

Монголын уламжлалт уран барилгын дурсгалын нэг нь гэр хэлбэрт модон дуган бөгөөд түүний төлөөлөл нь хуучин Их хүрээний арван дацан 30 аймгийн сүм дуганаас үлдсэн Эрхэм Тойны, Вангаа, Эх дагины аймгийн гэр дуганууд юм.

Эх дагины аймгийн гэр хэлбэрт модон дуганууд

1903 онд YIII Богдын хатан Дондогдуламын нэртэй дуганыг байгуулж Эх дагины аймаг гэж нэрлэсэн байна. Богдын хүрээний 30 аймгийн хамгийн сүүлийн аймгийн дуган бөгөөд уг дуганд Чойнхор бурхныг шүтээн болгож мянга орчим лам хурал хурж байжээ. Улаанбаатар хот дахь гэр хэлбэрт модон дугануудаас үлдсэн дугануудын хамгийн том нь Эх дагины аймгийн дуган юм. Эл дуганыг 1940 онд Улсын циркт шилжүүлсэн бөгөөд ардын зураач Намхайцэрэнгийн зураг төслөөр циркийн зориулалтаар өөрчлөн засварлаж одоо хүртэл ашигласаар байна.

Эрхэм Тойны аймгийн гэр дуганууд

Эрхэм Тойны аймаг нь ХYII зууны эцэст байгуулагдсан боловч гэр хэлбэрт модон дуганыг 1778 онд барьжээ. Түүний анхных нь Y, YI Богд Жавзандамбын үед баригдан 300-гаад лам хурал хурж байв. Тэдгээр дуганаас үлдсэн гурван дуганы том нь 19м голчтой, 6 м өндөр, голдоо зургаан баганатай, дөрвөн цагираг нуруутай, зассан чулуун суурьтай модон гэр юм. Нөгөө хоёр дуганыг нийлүүлэн барьж хаалгаар холбосон байна. Үүний хойт жижиг гэр дуган нь 9,5м голчтой, 5м орчим өндөр, голдоо дөрвөн багана, засаагүй чулуун суурьтай, хаалга, цонхгүй зөвхөн урд жижиг гэрийг дамжин гадагш гардаг байжээ. Урд жижиг гэр дуган нь 7,5м голчтой, 4м орчим өндөр, засаагүй чулуун суурьтай, дөрвөн баганатай байжээ.

Вангаа аймгийн гэр дуганууд

Вангаа аймгийн гэр хэлбэрт модон дуганууд 1790 оны орчим баригдсан бөгөөд 500-600 лам хурал хурж байжээ. Хийц нь Эрхэм Тойны аймгийн том дугантай ижил бөгөөд 19 м голчтой, 6 м өндөр юм. Улаанбаатар хотын гэр хэлбэрийн дугануудад 1975-1976 онд хэмжилт судалгаа хийж, сэргээн засварлах зураг төсөл боловсруулан 1981-1982 онд сэргээн засварласан. Одоо эдгээр дуганд Дайшчойлин хийд буддын шашны хурал номын үйл ажиллагаа явуулж байна.Зүүн хүрээний гэгдэх гэр хэлбэрт модон дугануудаас үлдсэн эдгээр гэр дуганууд нь монголын үндэсний архитектурын дурсгал учраас 1971 онд Улаанбаатар хотын хамгаалалтад, 1994 онд улсын хамгаалалтад авчээ. Энэ дугануудыг барихад монголчуудын хамгийн түгээмэл сууц гэрийн үндсэн хийц, зохиомжийг үндэслэн түүний орон зайн зохиомж, бүтээцийг үргэлжүүлэн бүтээлчээр зохион төлөвлөсөн байдаг.

Улаан сахиусны хийдийн туйр

Ноён хутагт Д.Данзанравжаа одоогийн Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг Галбын ууланд байгуулсан гурван хийдийн нэг энэ хийдийг Рийтэд ч гэж нэрлэдэг. Эл хийдийг байгуулсан тухайгаа ноён хутагт Д.Данзанравжаа өөрийн товч намтартаа "...Туулай жил Галбын хийдүүдийг бариулж дуусган Чойлонгийн хийдээс их улаан сахиусыг залвай" гэсэн байдаг. Улаан сахиус гэдэг нь Жамсран бурхан юм. Энэ хийдэд бясалгал агийн ёсны хурал хурдаг байжээ. Хийд нь туйпуун ханатай төвд маягийн том дугантай бөгөөд түүнийг хадны агуйтай ханаар холбож байгуулжээ. Хананы наана сүсэгтэн олон үзэхэд зориулж хадан уул босгож дундуур нь ус урсгаж янз бүрийн үзмэрийн зүйлс байрлуулсан байжээ. Агуйн хойд хэсэгт бурхан нь байсан бөгөөд хоёр талын хадан ууланд нь дээрхи үзмэрүүдийг байрлуулж наагуур нь хайс тавьсан байжээ. Галбын улаан сахиус нь маш том Жамсран бурханы дүр байсан бөгөөд түүний дээр нь лавир гэж хүний арьсыг дэлгэн хадсан, энэ арьс нь нуруугаараа үстэй байсан гэж нутгийн хууччуул хөөрдөг. Хийдийн хадны агуйгаас ханаар холбогдсон дуганаас одоо зөвхөн туйр л үлджээ.

Угтаал сангийн далай хийдийн цогчин дуган

Угтаал сангийн далай хийдийн Цогчин дуган нь Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай сумын төвд оршдог бөгөөд хийдийг 1810 онд байгуулж, Буддын шашныг мандуулж, түмэн амьтныг амар тайван байлгах зорилгоор Цогчин дуганыг 1918-1919 онд барьжээ. Түшээт хан аймгийн Говь Түшээ гүнгийн хошууны Тотьгальдаа /гарын дарга/ гэгч хүн Цогчин дуганы өмнө 1-2 км-ийн зайд байдаг ундраа сайтай Сангийн далай гэдэг нэртэй усанд адуугаа усалж, Хар бутангийн дэнж дээр хомын байшин бариулснаар Сангийн далай хийд гэж ард нийтэд нэрлэгдэх болсон домогтой. Угтаал сангийн далай хийдийн цогчин дуган Цогчин дуганыг бариулсны дараа YIII Богд Жавзандамбад өргөж, түүний айлтгаснаар Жапүтэй /айлтгалтай/ сүм хэмээн Дамбадаржаалин /шашныг бадруулагч/ гэж нэр хайрласан байна. Сангийн далай хийдийн Цогчин дуган нь 10 сүм дугантай, 300 лам хурдаг, цам тоглодог гол дуган байжээ. Цогчин дуганг бариулах хөрөнгө мөнгийг Даншуур жасаас буюу өглөгийн эздийн өргөл бадрын мөнгөөр бариулж, барилгын мод, шавар шохойг нутгаас нь бэлтгэн хөх тоосго, хөх ваар, чимэглэлийг хиисэн байна. Цогчин дуган нь тэгш өнцөгт байгуулалттай, 2 давхар, гол хаалгандаа гонхонтой, гонхоны гол дэлийг алтан шармал хорол, бодь гөрөөсөөр чимсэн, хөх тоосгон ханатай, 4 том, 36 жижиг модон багана, модон дам нуруутай, хөх вааран дээвэртэй, дотор гадна талыг үндэсний хээ угалзаар чимсэн уран барилгын дурсгал юм. Уг Цогчин дуганыг 1994 онд улсын хамгаалалтад авсан. Сангийн далай хийдийн дугануудаас Цогчин дуган нь бараг бүтэн үлдсэн бөгөөд Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газраас 1989 онд хэмжилт судалгаа хийж, сэргээн засварлах зураг төслийг боловсруулан 1990-1991 онд сэргээн засварласан байна. 1991 оноос буддын шашны хурал номын үйл ажиллагаа эхэлсэн байна.

Төвхөн хийд

Өвөрхангай аймгуудын зааг Өвөрхангай аймгийн Бат-өлзийт сумын төвөөс зүүн хойш 20 гаруй км зайд Төвхөн ширээт хэмээх уулын орой болох түшлэгт суудал мэтээр тогтсон байц хадны дундах багавтар тавцан дээр Төвхөн хийд оршдог. 1648 онд I Богд Занабазар арав гаруй настай байхдаа энэхүү байгалийн өвөрмөц тогтоцтой газрыг сонирхон үзэж 1651 оны үед нямблан сууж номын бясалгал хийх чулуун туурга ханатай жижиг байшин бариулсан байна. Ийнхүү I Богд Занабазар ном бясалган сууж бяслагасан номынхоо дагуу урлахуйн бүтээлээ цутгах, хөмөлдөх, зурах, барих аргуудаар хийж байсны зарим нь бидний үед хүртэл хадгалагдан ирсэн. 1688 оны Галдан бошигтын самуун дайн эхэлснээс хойш тэр бүтээлийн сүмийг ашиглаагүй учир бүр мартагдхад хүрсэнийг 1773 онд дахин сонирхож I Богдын бүтээлээ хийж байсны дурсгалыг хүндэтгэн хийд болгон хурал номын ажлыг сэргээжээ. Түүнээс хойш Төвхөний хийд хэмээн нэрлэгдэх болсон. Энэ хийдийн ар талд "Эхийн агуй" гэх арын байц хадны нэвт гарсан нүхний дэргэд мөлхөн гулсаж ордог мухар агуй байхаас гадна даяанч нарын сууж байсан хоёр агуй бий. Хийд суурь газраас дээш 30-аад метр өргөгдсөн хадны тавцан дээр байрласны баруун талд хурлын дуган, Очирдарь ба Гомбогүр бурхадын сүм, Бүтээлийн сүм, Мөнх зулын сүм, хоёр суварга, ганц хүрдны бяцхан саравч бүхий жижиг хийд байжээ. Зүүн талын хэсэгт нь жасын агуулах, гал зуух, мөргөлчдөд зориулсан 2-3 гэр байсны зэрэгцээ 60 см гүнтэй хоёр худаг байсныг ойр зуурын хэрэгцээнд хэрэглэж байжээ. Энд байгаа хийдийн нурш үлдэгдэлд Б.Даажав тэргүүтэй хуучны барилга судлах экспедицийнхэн 1967, 1971 онд судалгаа, хэмжилгээ, зураглал хийжээ. Өмнө талын нь нурш чулууг цэгцэлж явган хүн явах хуучин гарцыг сэргээн зассан байна. Энэ хийдийн барилгуудыг бүгдийг модоор барьсан байж. Одоо хүрч үлдсэн модон хийдийн үлдэгдлийг үзэхэд монгол мужааны гайхамшиг болсон модон углуурга, заадлын олон төрлийг хэрэглэж хийсэн угсармал барилгууд байсан нь илт ажиглагддаг. 1654 онд анхны сүм /Бүтээлийн сүм/ нь баригдаж 1760, 1786 онд сэргээн засварлаж байсан Төвхөн хийдээс бидний үед бүтэн үлдсэн Бүтээлийн сүм, барилгын суурь/14 сүм дуганы барилгатай байсан Ред/ модон шал, зарим сүмийн турийг 1971 онд Өвөрхангай аймгийн, 1994 онд Улсын хамгаалтад авч бүтэн үлдсэн Бүтээлийн сүмийн сэргээн засварлах ажлын зургийг 1992 онд хийсэн.

Сарьдгийн хийд

Улаанбаатар хот анх 1639 онд Хутагтын өргөө нэртэйгээр эх суурь нь тавигдаж, 150 шахам нүүдэллэн, 1778 онд одоогийн байгаа газраа суурьшсан түүхтэй. Тийнхүү нүүж сууршиж байсан дурсгалт газруудын нэг нь Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутаг Бага Хэнтийн нурууны салбар Хийдийн сарьдаг уулын аманд орших Сарьдгийн хийд юм. Түүхийн сурвалжид тэмдэглэснээр, халхын өндөр гэгээн Занабазар өргөөгөө улам өргөтгөж шарын шашны төв болгох зорилгоор 1654 онд Хэнтий уулын өвөрт Рибогэжайганданшадублин гэдэг хийд байгуулж эхэлсэн бөгөөд 1680 оны зун үндсэнд нь барьж дуусгасан байна. Гэвч Хэнтий уулын өвөрт байгуулсан энэ хийд Монголын шашны төвийн үүргийг төдий л удаан гүйцэтгэж чадсангүй. 1687 оноос Халх, Ойрадын дайн болж, Галдан бошигт Халхын нутгийн гүнд цөмрөн Хэрлэн гол, Хэнтий уул хүртэл давшихдаа өндөр гэгээний байгуулсан уг хийдийг эвдлэн сүйтгэсэн байна. Сарьдгийн хийдийн туйрыг 1915-1916 онд П.А.Виттегээр удирдуулсан оросын шинжилгээний ангийнхан анх шинжин үзэж шавраар хийсэн бурхны эвдэрхий, цац, барилгын дээврийн паалантай ваар болон барилгын гоёл чимэглэлийн зарим зүйлийг олжээ. 1920-иод оны эхээр Монголын судар бичгийн хүрээлэнгийн жинхэнэ гишүүн Бат-Очир, оросын эрдэмтэн В.И.Лисовский нарын зэрэг хүмүүс хийдийн ерөнхий байдал төрхийг судлан шинжлэх ажил хийсэн. 1995 оны зун ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэн, Төв аймгийн ОНО музейтэй хамтран энд хээрийн шинжилгээний ажил зохион явуулж бага хэмжээний малталт хийжээ. Сарьдгийн хийд бол өндөр Гэгээн Занабазарын оролцоотойгоор байгуулсан сүм хийдүүдийн дотроос барилга байгууламжийн ажил өрнүүлсэн цар хүрээгээр нэлээн томоохонд тооцогдох төдийгүй, ялангуяа хийд байгуулах газрын байршлыг сонгож авсан байдлаараа ихээхэн өвөрмөц онцлогтой. Уг хийд Хагийн хар нуураас зүүн хойш 10-15 км орчим, Туул голын Ламын гацаанаас баруун хойш 12 км орчим зайтай оршдог. Хийдийн байршлаас ажихад хүн амьтны хөлөөc аглаг зайдуу ч уул усны тэгш газрыг сайхан сонгож байгуулсан нь илт байдаг. Баруун хойд, зүүн өмнөд талаас нь уулын гол урсаж хийдийн баруун өмнөд талд 500 м орчим зайд нийлнэ. Хийдийн өмнө харалдаа оройн хэсэгтээ нүцгэн, нуранги асгатай Бух Ян хэмээх сарьдаг, зүүн хойно далайн түвшнээс дээш 2665 м өндөр Хийдийн сарьдаг, зүүн талд 2428 м өндөр Хийдийн Эрээн зүрх хэмээх ян сарьдгууд оршино.Хийдийн арын сарьдагт хонин арц их ургадаг бөгөөд өндөр гэгээн Халх, Ойродын самууны үед Галдан бошигтын түйвээнээс дайжин явахдаа "ум хум" гээд атга арц тэнд цацсан нь хожим их арц болон ургасан гэдэг домогтой. Иймд тэндэх арцыг нутгийнхан өндөр гэгээний аравнайлсан тарнитай арц хэмээн ихэд сүсэглэдэг. Энэ мэтчилэн, Сарьдгийн хийдийн ойр орчимын газар усны олон арван нэрийг нутгийн ардууд өндөр гэгээн, Галдан бошигт нарын түүхэн үйл явдалтай холбон домоглосоор иржээ. Сарьдгийн хийдийг уулын энгэр өөд өгсүүлж тусгайлан дагтаршуулсан суурин дээр 200x175 м орчим талбай эзлүүлэн байгуулсан бөгөөд түвд загварын үндсэн долоон том барилга, гурван суваргатай байжээ. Барилгын чулууг өрсөн байдал нь Хар Бух, Хөх Бүрдийн сүм, Хөгнө Тарна, Сүмийн толгой, Цогтын цагаан балгасынхтай ижил бөгөөд хавтгайлан дөрвөлжилж зассан шаргал боржин чулууны завсраар нимгэн хавтгай чулуу хавчуулан өрж гадуур нь шавардаж шохойдсон байна. Мөн үндсэн барилга нэг бүрийн хананд наалдуулан жижиг тасалгаануудыг ийш тийш нь тэлж салбарлуулан гаргасан бөгөөд барилгын өөрийн уснаас хамгаалах шуудуу татаж байсан ором мэдэгддэг. Хийдийн үлдэгдэл барилгуудын чулуу нурж овоорон асар том нуранги үүсгэсэн бөгөөд харьцангуй бүтэн үлдсэн ханын өндрийг хэмжиж үзэхэд зарим нь бүр 6 м хүрнэ. Хийдийн туйр дээгүүр эдүгээ мод ихээр ургаж, унангиуд халхалсан тул хайж олоход нэлээд бэрхшээлтэй болжээ. Хийдийн туйраас улаан тоосгон дээврийн ваар, янз бүрийн хэмжээний тоосго, барилгын чимэглэлийн хэсэг, алтан боронзтой дээврийн ваарны хагархай, янз бүрийн хэмжээний шавар цац олноор олддог. Сарьдгийн хийдийн гурван суварганы хамгийн зүүн талын суварганы /орой нь уудлагдсан/ оройд 5x3 м хэмжээтэй, 1 м гүн малтаж үзэхэд малтлагын бүх давхаргаас янз бүрийн хэмжээний улаан, шар өнгийн олон шавар цац, шатсан мод, эмтэрч хагарсан шавар бурхан зэрэг зүйлүүд олджээ. Сарьдгийн хийд бол Монгол орон Манжид эзлэгдэхийн өмнөх үеийн болон Улаанбаатар хотын түүхэнд холбогдох түүх, уран барилгын нэг чухал дурсгал юм.

Сангийн далайн хийд

Өмнөговь аймгийн Номгон сумын төвд орших Сангийн далай хийдийн шав 18-р зууны эхээр буюу 1700- аад оны үед тавигджээ. 1930- аад оны эхээр туc хийд 200 орчим лам хувраг шавилан суудаг, 11 сүм дугам, 13 жастай байжээ.

Сангийн далайн хийдийн туйр

Хийдийн үлдэгдэл болох шавар хэрмэн хашаан дотор гурван жижиг, хоёр том барилга дугам байгаа бөгөөд гол дугам болом бусад дугануудын зөвхөн туйр л үлджээ. Үлдэгдэл дуганууд нь гол дуганы турийг тойрон байгаа ба хэлбэр хийцийн хувьд дөрвөлжин хэмийг голлон баригдсан аж. Зүүн баруун хоёр дугам нь тоосгон намхан дээвэртэй, ил гарсан яс моднуудад цэцгэн хээг ухаж сийлсэн, хөх тоосгон ханатай, урагш харсан хаалгатай юм. Хойд жижиг дугануудын дундах тэг дөрвөлжин хэлбэртэй дээвэргүй дуган нь бусад барилгуудаас өвөрмөц. Хана нь дээд хэсгээрээ давхар хүрээтэй, хүрээ нь хагас алхан хээтэй, хүрээн дотор соёмбо үсгийг товойлгон эгнүүлж дээр доор нь хүрээний гадна талд бадаар дэвсгэр хүрээ тавьжээ.Дуганы залгаа урд талын үүдэн саравчны гаднах тулгуур баганыг монгол гэрийн унины хэлбэртэйгээр, цэцгэн болон үүлэн хээгээр чимэглэжээ. Ил харагдах яс модыг мөн шоо дөрвөлжин хээг давтагдсан байдлаар ухаж сийлсэн нь Өвөрхангай аймаг дахь Төвхөн хийдийн Бүтээлийн сүмийн хийцийг санагдуулна. Зүүн талын дуган нь гурван залгаа үе бүхий, хойд талын байшин нь өндөр оройтой, урд талын байшин нь намхавтар оройтой бол дундах байшин дээвэр нь тэгш, хананд нь соёмбо бүхий хээ чимэгтэй.Сангийн далай хийдийн дугануудын хананы чимэглэл нь ялангуяа соёмбыг хээнд өргөн хэргэлснээрээ монгол нутаг дахь бусад сүм хийдүүдийнхээс өвөрмөц онцлогтой.

Мишиг гүний хүрээ

Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын төв байгаа газарт 1875 - 1897 онд хошуу засагаар гүн Мишигдорж сууж байх үед энэ хийд үүссэн учир Мишиг гүний хүрээ хэмээн олонд алдаршжээ. Мишиг гүний хүрээний нэгэн сүм. Хүрээний бүрэн байдал ямар байсныг тодруулахад бэрхшээлтэй болжээ. 1968 оны байдлаар энд хийдийн дараахи дөрвөн барилга, ор үлдэц үлдсэн байсан. Үүнд:

1. Улаан сахиусын сүмийн барилгыг сумын клуб болгон ашиглаж дээврийг нь өөрчилжээ.

2. Цогчин дуган байсны суурь нь улаан сахиусны сүм /сумын клуб/ -ийн өмнө талд мэдэгдэхүйц овгор нурш байна.

3. Өөр нэг сүм хэвээр байгаа нь сумын албаны хашаан доторхи барилга юм.

4. "Мишиг гүний өргөө" гэх барилга хүн эмнэлгийн хашаан дотор байжээ. /одоо тодорхой мэдэгдэх юм бараг үгүй байна/

Мандширийн хийд

Манжийн хаадын шүтээн гэгддэг Мандширийн хувилгаан нь анх Х.Т.Ө II зууны үед Энэтхэг оронд гарсан бөгөөд түүнээс хойш Төвдөд хэдэн удаа, Монгол оронд таван удаа тодорч байжээ. Анхны Мандширийн хувилгаан Наваанжамбалцанг залан ирж 1733 онд Богд хан уулын өвөрт төвд хэлбэртэй 80 жан хэмжээтэй анхны сүмийг барьж эхлэн 1747 онд дуусгажээ. 1748 онд уг сүмийг равнайлж, Дашчойнхорлин /Буяныг залбирагч сүм/ хэмээн нэрлэжээ. Энэхүү сүм нь Мандширийн хийдийн анхны дуган байсан учраас өвгөн Лаврин гэж нэрлэгдэх болсон. 1750 онд Мандшир лам Агваанлувсанжамбалданзан II Богд Жавзандамбад багшаар залагдаж уул хийдийг түүнд өргөсөн учир Богдын их шавийхан засаж сэлбэдэг болжээ. Өвгөн Лаврингийн зүүн, баруун талд хоёр Сэмчин байсан. ХYIII зууны сүүлчээр Цогчин дуганыг байгуулсан бөгөөд дуганы өмнө талд Богд хан уулнаас ус татаж хиймэл нуур хийсэн байжээ. Цогчин дуганд цанидын хурал хурах болсонтой холбогдуулан 1760 онд Дамдинянсангийн Бадам ёгогийн дацан, 1756 онд Цанидын дуганыг барьсан. 1770 онд Цогчин дуганы ар талд Шар хүрээ гэдэг нэртэй Богдын ордонг барьсан байна. Энэ ордонг хожим 1919 онд сэргээн засаж 1920 онд YIII Богд сууж байжээ. Цогчин сүмийн өмнө цамын талбай байдаг. 1780 онд Сэрүүн Лаврин хэмээх ордонг барьжээ. Мандширийн хийдийг 1937 онд нурааж буулгасан ба хийд нь бүгд 21 орон савтай гэж 1938 оны бүртгэлд бүртгэгдсэн байдаг. Одоо Мандширийн хийдийн Хангал, Өрөнхан, Цогчин, Богдын Шар хүрээ, өвгөн Лаврин, Эргэдэг Майдар, Сувраган сүм, Сэрүүн Лаврин, Мамба, Цанид, Бадам его, Жүд, Мангал зэрэг сүм дугануудын буурь, турь үлджээ. Мандширийн хийдийн арын хадан дээр сийлсэн зургийг 1971 онд орон нутгийн хамгаалалтад, мөн уг хийдийн турь, сийлмэл зурагт хадыг 1994 онд улсын хамгаалалтад туc туc авчээ. 1989 онд гэрэл зургийг үндэслэн Сэрүүн Лавринг шинээр сэргээн босгожээ. Хийдийг орчин тойрны байгальтай нь уран сайхнаар зохицуулж байгуулсан бөгөөд барилгууд нь үелүүлсэн чулуун дэвсэг дээр түүхий болон шатаасан тоосго, мод, чулуугаар барьж, жанцан, толь, ганжир, өнгө будаг, хээ угалзаар чимсэн төвд, төвд-монгол, монгол хийцийн барилгууд бүхий байжээ. Мандширийн хийдийн сүм дугануудаас хамгийн том нь болох Цогчин дуган нь өндөр чулуун суурин дээр түүхий тоосгоор өрж, шавардаж цагаан шохойгоор шохойдсон бөгөөд дээд эрмэгийг нь толиор тойруулан чимэглэсэн, төвд хэлбэрийн барилга байв.

Лигшиддонгайлин хийд

Дайчин вангийн хушууны гол хүрээ Лигшиддонгайлин нь Түшээт хан аймгийн эртний хийдийн нэг юм. Энэ хийдийн туйр нь одоо Булган аймгийн төвийн өмнө хэсэгт бий. Туc хийдийг 1666-1667 онд Түшээт хан Чахундоржийн /Чимиддорж/ ойр төрлийн Баатар Бэйл хэмээгч өөрийн гэрийг Цогчин сүм болгож анх үүсгэсэн. XVII зууны сүүлч XVIII зуунаас тус хийдэд хурлын дацан болон аймгийн сүмүүдийг удаа дараалан өргөтгөжээ. Үүнд: Арван нэгдүгээр жарны усан гахай жил /1633 онд/ Дашпилжайлон аймаг, 1685 онд цогчин хурал, 1697 онд Самданчойлин, 1709 онд Пунцагдоналин буюу тойны аймаг, 1721 онд Дашчойлин буюу бандидын аймаг, 1733 онд Дашчойхорлин буюу унзадын аймаг, 1792 онд цанид дацан, 1789 онд эмч нарын дацанг байгуулжээ. 1876 онд Диваажин буюу жаргалын орон гэдэг нэртэй хиймэл уулан дээр сүм байгуулж, 1904 онд сүрлэг томруунаараа Ази тивд томоохонд тооцогдох Цагаан суваргыг барьж дуусгажээ. Эдгээрээс өдгөө "Диваажин" сүм болон Цагаан суврагын үлдэгдэл туйр л үлдсэн бөгөөд Диваажин сүмийг сэргээн засварлах ажил хийгдэж буй.

Их бурхант

Өнгөрсөн зууны монголын соёл, түүхийн томоохон дурсгалын нэг болох "Их Бурхант" нь Дорнод аймгийн Халх гол сумын төв Сүмбэрээс хойш 35 км-т, Халх голын баруун эргийн тохойн 35 градусын налуу энгэрт оршино. Халхын Сэцэн хан аймгийн Илдэн жун ван Бат-Очирын Тогтох төрийн /То-Ван/ /1797-1868/ санаачлага, удирдлагаар 1859-1864 онд бүтээсэн энэ дурсгал "Их шүтээн", "Их бурхант" хэмээн олноо алдаршжээ. Найман аюулаас аврагч Жанрайсиг /Жигжид-жав/ бурханы дүр эл шүтээнийг То ван болон Сэцэн хан аймгийн хошуу ноёд, ихэс дээдэс чулуугаар хэвтээ байдлаар бүтээн залахаар шийдэж аймаг, хошуу нутгийнхны хандив хөрөнгөөр зуу шахам гар урчуудыг оролцуулж урлан бүтээсэн байна. 90 тохой буюу 30 метр уг бурханыг их, бага хоёр хүрээн дотор цогцлуулжээ. Том хүрээ нь 220x97 метр бөгөөд үүний дотор талд дунджаар 165x110 см хэмжээтэй 20 ланз үсгийг хэвтээ байдлаар шигтгэж, бага хүрээн дотор 200x110 см орчим 12 ширхэг суварга болон Их бурханыг тойруулан чулуугаар урласан 20 гаруй жижиг бурханы дүр бүтээсэн аж. Гэвч энэхүү гайхамшигт дурсгалыг XIX зууны эцэс XX зууны эхээр дорнод Хятадын төмөр замын хэд хэдэн будлиан, үймээний үеэр эхлээд эвдэн сүйтгэсэн байна.Сүйтгэл цааш үргэлжилж Ардын хувьсгалын дараа бурхан шашныг хавчин гадуурхагчдын ширүүн гарт өртөн чулуугаар нь барилгын суурь, малын хашаа саравч барьж үрэн таран болгосон билээ. Харин 1990-ээд оноос уг дурсгалыг хуучин байдлаар нь сэргээн бүтээх санаачлага гарч 1995-1997 онд холбогдох судалгаа шинжилгээ, малталт, сэргээн засах ажил тэнд өрнөсөн билээ. Ингээд 1997 оны намар сэргээн зассан Жанрайсиг бурханыг аравнайлж ёслол үйлдсэнээр XIX зууны соёл, түүхийн гайхамшигт цогцолбор энэ бүтээл хойч үеийхэнд бодит байдлаар уламжлагдан үлдэх боломжтой болжээ. Их Бурхантын талаар академич Ш.Нацагдорж, Х.Пэрлээ болон Оросын эрдэмтэн А.П.Окладников, В.Казакевич нар зохиол бүтээлдээ дурьдаж байжээ. А.П.Окладников 1949 онд Халх голын сав нутгаар судалгааны ажлаар явах далимдаа "Их Бурхант"-ыг үзээд гайхан биширч энэ дурсгал бол уг газар нутагт оршин тогтнож байсан хүчирхэг гүрний бүтээл болов уу. Энэ нь Х-ХI зуунд холбогдох байх хэмээн үзсэнийг нэрт эрдэмтэн, археологич Х.Пэрлээ залруулж XIX зуунд бүтээгдсэн болохыг баримтаар нотолжээ.

Заяын хүрээ

Oдоогийн Архангай аймгийн Эрдэнэбулган сумын нутаг Булган уулын энгэрт 1631 онд Заяын хүрээг үүсгэн байгуулжээ. ХYII зууны эцсээр Заяын хүрээнд Гүдэн сүм, Лавиран, Сэмчинг байгуулж, 1696 онд байгуулсан Гүдэн сүмийг нь хоёрдугаар Зая бандид Лувсанпэрэнлэй өөрийн лавиран болгосон байна. Лавирангийн дээд давхрын сүмийг шүтээний гурван сүм гэх бөгөөд баруун Гүдэнд үүрд нам гүм нойрссон Зая бандид хутагт Лувсанпэрэнлэй, Лувсанняндаг, Лувсанжигмэддорж нарын шарилыг оршуулсан гурван суварга, зүүн Гүдэнд тавдугаар хутагт Лувсанжигмэднамжилын шарил туc туc байдаг байжээ. Гол сүмд лам Чодог бурхныг тахиж, жасаа хурал хурдаг байсан бөгөөд дээд давхрын тасалгааны хутагтын номын санд эртний түүх, уран зохиол, шашны ном судрыг төвд, монгол, хятад хэлээр төрөл ангиар нь ялган байрлуулж байжээ. Гуравдугаар Заябандид Лувсанжигмэддоржийн үед 1802 онд Зүүн, Баруун Сэмчинг барьсан бөгөөд анх дээд давхар нь модон, асар дээвэртэй, доод хоёр давхар нь тоосгон төвд хэлбэрийн барилга байжээ. 1908-1909 онд Сэмчингийн гуравдугаар давхрыг буулган хурлын дуган, нөгөө Сэмчинг Цогчин дуган болгон 1909-1910 оны үед засвар хийж одоогийн байдалтай болгосон байна. Заяын хийдийн сүм дуганыг 1887 онд тухайн үед нэрд гарсан монгол дархан, урчууд сэргээн засварлаж байжээ. Заяын хүрээг хоорондоо 5 км алсдах газарт дээд, доод хүрээ болгон хуваарилж байгуулсан бөгөөд дээд хүрээнд зургаан аймгийн бүгд 26 сүм дуган, лам нарын орон сууц, жижиг байшин барилга, доод хүрээнд нь хоёр аймгийн дуган, лам нарын байшин барилга байв. Заяын хүрээнд ямагт 1000 лам суудаг байсан бөгөөд нэгжилд хэдэн удаагийн их хурал хурах үеэр 4000 орчим, түүнээс илүү лам нар цуглардаг байжээ. Хуучны Заяын хүрээнээс үлдсэн сүм дуган тухайлбал, Зүүн, Баруун Сэмчин, Хүлгийн сүм, Гүдэнг сэргээн засварлаж өдгөө аймгийн Угсаатны зүйн музей болгон ашиглаж байна. Эдгээр барилгыг 1971 онд аймгийн хамгаалалтад, 1994 онд улсын хамгаалалтад авсан юм. Уул, ус, байгалийн гоо үзэсглэнтэй хосолсон Заяын хүрээний сүм дуганууд төвд, төвд-монгол, төвд-хятад хийцийнх бөгөөд барилгын үндсэн материал нь мод, чулуу, хөх тоосго, ваар юм. Барилгуудыг толь, жанцан, ганжир зэргээр чимэглэсэн бөгөөд маш уран гоё сийлбэртэй, хурц тод өнгийн дагнаас будагтай ажгуу.

Жаргалантын дуган

Хөвсгөл аймгийн Жаргалант сумын төв, Хөнжлийн голын эрэгт орших Дашпэлжэйлэн хэмээх энэ дуганыг нутгийн тахилгат шүтээн Дамдинчойжоо бурхант их уулыг голлуулан барьсан ба дуганы гол шүтээн нь дээрх бурхан байв. 1890 ээд онд Хөнжлийн гол үерлэн усанд автахад дуганг нүүлгэн зөөж одоогийн Жаргалант сумын төв байгаа газар авчиран барьжээ. Туc дуган нь монгол загварын сүм дуганы төрөлд орох бөгөөд дээврийг паалангийн оронд банз модоор хийн банзыг хагас сэр хэлбэрээр зүсэн углаж тавих байдлаар бүрхжээ. Дуганы багана дам нуруунуудыг хооронд нь углуургадан зангидах, шаантаглаж холбох, ханыг дан банзаар хөндлөн босгох зэрэг аргаар угсран барьсан нь буулгаж зөөхөд зориулагдсан бололтой. Углуурга модны зах ил гарсан хэсгийг цэцгэн хээгээр чимэглэн зүмбэр тавьж улаан ягаан өнгөөр будсан болон дотор талдаа шашны эд зүйлс, чимэглэл зүүж өлгөх зай ихтэй байгаа нь монгол загварын сүм дуганы нэг шинж юм. Дуган нь бөмбөгөр оройтой дөрвөлжин хэлбэртэй гадуураа эргэн тойрон 6-8 баганатай, гурван үе байсан ба 1930 аад онд сүм хийдийг олноор нураан буулгах үед дуган эвдрэл гэмтэл багатай үлдсэн хэдий ч хожим барааны агуулах болгон ашиглах зорилгоор дээд дээврийн хэсгийг нураан янзалж үндсэн хэлбэрийг гажуудуулан одоогийн төрх байдалд оруулжээ.

Есөн зүйлийн суварага

Өвөрхангай аймгийн Есөн зүйл сумын төвөөс баруун урагш 60 км орчим өндөр гэгээн Занабазар /1635-1723/-ын мэлмий нээсэн Есөн зүйл гэдэг газар энэхүү дурсгал оршдог. 1640 оны үед байгуулсан эл суврагыг бурханы шашны хүндтэй их хүнд зориулан босгодог дэг жаягаар барьж бүтээсэн бөгөөд цагийн энэнд элэгдэн өдгөө овгор туйр үлджээ. Есөн зүйлийн суваргыг нутгийнхан өвгөн Суврага гэж бас нэрлэдэг. Суврагыг босгосон Есөн зүйл хэмээх газрын тухай Галдан туслагчийн "Эрдэнийн эрх" зохиолд: өндөр гэгээн Занабазар 1635 оны насан төгөлдөр хөхөгчин гахай жил халхын Түшээт хан Гомбодоржийн хатан Ханджамцаас Есөн зүйл хэмээх газар мэндэлжээ. Есөн зүйл хэмээсэн нь Гэгээнтний мэндэлсэн газарт есөн зүйлийн цэцэг ургаснаар нэрлэсэн нь хожим сунжирч усан зүйл хэмээх явдал ч байсан тухай өгүүлжээ. /Дурдсан зохиол 90 дэх тал/. Тэнд суварганы туйраас гадна, гэгээнтний хүй дарсан газар, живхний үнс асгасан газар гэж цагаан шороо байдаг. Энэ суврагыг өвгөн суврага хэмээсний учир нь гэвэл: Халхын түшээт ханы ураг удмын холбогдолтойгоос, нөгөө талаар өндөр гэгээн Занабазарыг өвгөн Хутагт хэмээдэг байсантай ч холбоотой байж болно. XVII зууны хоёрдугаар хагаст өндөр гэгээний өвгөн суврагын дэргэд мөргөлийн жижиг сүм байгуулж, буян мөргөлийн хурал ном хурж байсаар 1930-аад оны егүүтгэлийн үед тэр нь үгүй болон устгагджээ.

Дэмчигийн хийдийн туурь

Ноён хутагт Д. Данзанравжаагийн говь нутагт байгуулсан олон хүрээ хийдийн нэг /Галбын уулын гурван хийдийн нэг/ болох Дэмчигийн хийдийн туйр Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын нутаг дахь Галбын уулын байц хадан дунд бий. Энэ хийдийг ноён хутагт Данзан Равжаа ирээдүй цагийг билэгдэн байгуулсан гэдэг бөгөөд Цогцалын хийд ч гэж нэрлэдэг. Дэмчигийн хийд бол давхар хэрмэн хашаан дотор есөн жангийн жантан бүхий төвд маягийн хоёр давхар сүмтэй, хойд хэсэгт нь хоёр гэр, эргэн тойрон жижиг дөрвийн зэрэг байшинг өмнө хойно нь барьсан, хэрэм нь том дааман хаалгатай байжээ. Мөн түүний дээд хэсэгт хоёр цонх бүхий гүндэ /сэхээвч/ байшинтай хоёр талд нь суваргатай жижиг хэрэмтэй байжээ. Сүмийн хойд хэсэгт голдоо давхарлиг бүхий их суваргыг тойруулан найман суварга босгож цэцгийн дэлбээ хэлбэртэй хэрмэн ханаар хүрээлжээ.Эдгээрийн үлдэгдэл одоо бий. Дэмчигийн хийдэд 30 орчим лам шавилан сууж ирээдүй цагийн хурлыг гүйцэлдүүлдэг байсан бөгөөд сүсэгтэн олны хүсэлтээр цагийн хурлыг хурдаг байжээ. Энэ сүмийг Ноён хутагт тоосго шатаалгаж бариулсан бөгөөд барилгын зарим нэгэн хэсгийг байгалийн хад чулууг бэлнээр ашиглаж хийсэн онцлогтой. 1937-1938 оны үед энэ хийд устгагдсан байна.

Дарь эхийн сүм

Дарь эхийн сүмийн үлдэгдэл нь Улаанбаатар хотын Баянзүрхийн дүүрэгт Амгаланд байдаг. Их хүрээ нь нүүдлийн чанартай гэр ба гэр маягийн барилгуудаас бүрэлдсэн бөгөөд нүүдэллэж, олон газар байрлаж байгаад 1779 онд Туул голын хойд талд одоогийн байгаа газарт суурьшиж эхэлжээ. Их хүрээний баруун талын хятад пүүсийг нүүлгэн Наймаа хотод нэгтгэсэн байна. Их хүрээ байгуулагдсантай холбогдож Наймаа хот үүссэн түүхтэй. Хүн ардын амьдралын хэрэгцээг хангах, арилжаа худалдааны ажлыг өргөтгөхөөр зорьж Их хүрээний газар хятад худалдаачдын Наймаа хотыг байгуулах болжээ. Үүнтэй холбогдуулан буддын шашны зан үйлийг хүндэтгэн жил бүрийн Майдар бурхан өргөх жагсаалын замыг боогдуулахгүйн тулд Их хүрээнээс арван газар/5 км/зайтай Улиастай голын адагт Наймаа хотыг байгуулжээ. Уг хотыг "Элбэг-Амгалант гацаа", Наймаа хот, Амгаланбаатар хот хэмээн туc туc нэрлэж байжээ. Наймаа хотод долоон сүм байсны нэг нь Дарь эхийн сүм юм. Наймаа хотын хятад иргэдийн сүшиг бишрэлийг хүндэтгэж хотын зүүн өмнө талд Дарь эхийн сүмийг бариулжээ. Сүмийн барилгуудын хийц нь модон яс модтой, хөх тоосгон ханатай, муутуу цаас наасан сараалжин цонхтой байжээ. Сүм нь эргэн тойрон хөх тоосгон хэрэмтэй, хэрэм нь өмнө талдаа том хаалгатай, зүүн талдаа жижиг хаалгатай. Гол сүм нь ар талдаа жижиг сүмтэй, уг сүмийн баруун зүүн талаар барьсан жижиг сүмүүдтэй байжээ. Гол сүмээс нэлээд урагш сангийн хүрэл тогоотой түүний өмнө талд боржин чулуугаар маш уран сийлсэн хоёр багана босгожээ. Баруун талын чулуун баганад: "Олон тивийн амьтанг зуурдын орноос гэтэлгэн тэнхрүүлнэ", зүүн талын чулуун баганад: "Түмэн амьтныг их энэрэнгүй сэтгэлээр аварна" гэж хятадаар бичсэн байдаг. Гол сүмд хятад маягийн Дарь эх бурхны зургийг халхлан залсан, зүүн, баруун талын 2 давхар сүмд хашин хаан, цагаан өвгөнийг залсан байжээ. Сүмийн хурал номын талаар: Жил бүрийн зуны эхэн сарын арван тавны өдөр Дарь эх бурхны буултын өдөр хэмээн хуушаан нар хурал ном үйлддэг байна. Энэ өдрөөс эхлэн гурав хоног хятад ший тоглон, хятад, монгол хүмүүс цугларан, монгол эмэгтэйчүүд гоёл чимэглэлээ зүүж баяр ёслолын байдалтай өнгөрүүлдэг бөгөөд хүн бүр хүж асааж, цаас шатааж, хорин мөнгө өргөж мөргөл хийдэг байжээ. Сүмийн их хурлын үеэр өмнөх том хаалгыг нээж хүж зул асаан, бөмбөр дэлдэн, хонх цохиж, мөргөлчдийг хүлээн авч буян номыг үйлддэг уламжлалтай байв.

(medeelel.mn)

VГИЙН ЄВГЄН УТГЫН ТАЯГАНД ДУЛДУЙДМОЙ

Ph.D. Мягмарын Саруул-Эрдэнэ

"Interpreting is not everybody’s art" (1) Luther

Академич Ринчен гуайн хєєрсєн нэг хєгтэй явдал бий. 80-аад оны эхээр ЗХУ-аас манай улст сууж байсан нэр бїхий элчин сайд амралтаараа хєдєєгїїр аялж, нутгийн хєгшидтэй уулзахаар орос хэлэнд ус цас нэгэн Монгол залууг дагуулан гарчээ. Харамсалтай нь багаасаа орос сургууль дамжсан мань орчуулагч эх хэлэндээ базаахгїй нэгэн байж. Хєдєєний нэгэн євгєн элчин сайдаас “Нас сїїдэр хэд хїрч байна даа?” хэмээн асуухад “нас сїїдэр” хэмээх хоршоо їгийг їл мэдэх залуу балмагдаад “Таны сїїдэр хир урт вэ?” гэсэн маягтай орчуулж єгчээ. Элчин сайд энэ хачин асуултыг эртний дорнын гїн ухааны шалгуур хэмээн ойлгоод ухаанаа нэлээд дайчилсны эцэст “Миний сїїдэр єглєє оройдоо урт, єдєртєє богино байдаг даа” хэмээн хариулсан байна. Гайхсан євгєн дуугїй л явж. Голын эрэг дээр модны ур хараад сайд “Что это?” хэмээн сонирхон асуухад євгєн “модны яр байна аа” хэмээв. “Боловсролтой” орчуулагч залуу “Это сифилис” хэмээн хэлмэрчлэв. Сифилис хэмээгч нь бэлгээр(2) халддаг нэрийг нь ч хэлэхэд цээрлэм нэгэн євчний яр юм. Тїрїїнээс хойш орчуулга буруу яваад байсныг гэнэт ойлгосон сайд ихэд уцаарлаж нєгєє залууд “Ты сам сифилис” (Чи єєрєє т*****) гэсэн гэдэг(3).

Тєгс орчуулга гэж їгїй

Эх хэлээ умартсан хєєрхий тэр залуу байтугай, эрдмийн далай болсон гїїш нар ч аливаа хэлний єгїїлэх бїх ил далд санаа, нарийн нандин мэдрэмж зэргийг єєр хэлэнд тєгс буулгах боломжгїй билээ. Тухайн эх єєр хэлэнд буухдаа їндсэн утгаасаа хир гаждагийг мэдэхээр Францын хэл шинжээчид нэгэн сонирхолтой туршилт хийжээ. Тэд дугуй ширээ тойруулан єєр єєр хэлний шилдэг 14 орчуулагчийг суулгасан байна. Ингэхдээ орчуулагч тус бїр зэргэлдээ суугчийнхаа хэлийг мэддэг байхаар тохируулж. Анхны орчуулгыг Герман хэлтэн хийжээ. “Шар айраг исгэх нь ерєєс хїн тєрєлхтєн їїссэн тїїхтэй чацуу нэн эртний урлаг билээ” хэмээсэн єгїїлбэрийг орчуулаад дэргэдэх Испани нєхєртєє дамжуулав. Испани цааш нь Польшид гэхчлэн їргэлжилсээр анхны Герман орчуулагч дээр ирэхэд єєрєєс нь эхэлсэн єгїїлбэрээ уншаад мань эр мєрєє хавчин, уртаар санаа алдсан гэнэ. Учир нь 14 хэл дамжсаны эцэст мєнєєх єгїїлбэр “Нэн эртнээс шар айраг нь хїн тєрєлхтний хамгийн дуртай умдаан байсаар иржээ” болчихсон байж.

Орчуулгын алдаа дайнд хїргэж мэднэ

Тєгс орчуулга гэж їгїй ч “тун дєхсєн” орчуулга хийх эрдмийг авьяас хийгээд сургуулиар эзэмшиж болно. Єнєєгийн Монголд орчуулагчийн ангигїй дээд сургууль гэж бараг їгїй болсон нь энэ мэргэжлийн нэр хїндийг унагаж, орчуулга амархан гэдэг сэтгэгдэл тєрїїлэх болжээ. Гэтэл барагтайхан орчуулагчийн тарьж болох балаг дэндїї их ээ. Хїйтэн дайныг тєгсгєл болгохоор АНУ-ын ерєнхийлєгч Рональд Рейган, ЗХУ-ын удирдагч Михайл Горбачев нар олон уулзсан. Нэг удаагийн уулзалтын їеэр Горбачевын їгийг орчуулагч нь дамжуултал Рейган хийгээд дагалдан явсан хїмїїс, ялангуяа Батлан хамгаалахын сайдынх нь царай эрс барайгаад явчихжээ. Буруу орчуулснаа мэдсэн хэлмэрч хурдхан засч хэлтэл Рейган жаахан уужраад “Та сая дэлхийн гуравдугаар дайн єдєєчих дєхсєнєє мэдэж байна уу?” хэмээн нухацтайхан асуусан гэдэг. Дэлхийн хоёрдугаар дайны їед орчуулгын алдаанаас болж Германчууд маш чухал боломжоо алдсан байна. Испанийн нэгэн нууц байгууллага Рузвельт, Черчилль хоёрыг Касабланкад яаралтай уулзах гэж байгаа талаар мэдээлснийг Германы тагнуулын албаныхан сонсож дєнгєсєн гэнэ. Харамсалтай нь (азаар!!!) Касабланка гэсэн їгийг їгчлэн орчуулснаар “Цагаан ордон” (casa – байшин, blanca-цагаан = White House) гэж буулгасан бєгєєд тагнуулын удирдлагууд Их Британийн ерєнхий сайдыг Вашингтонд очих гэж байна хэмээн ухаарчээ. Гэтэл тэр хоёр хажууханд нь, Мароккогийн нийслэл Касабланка хотод уулзсан аж(4). Алдарт Марк Твений “Ханхїї гуйлгачин хоёр” (англиараа The Prince and the Pauper, оросоор Принц и нищий) хэмээх зохиолыг монголчлохдоо “Жонон гуйлгачин хоёр” хэмээн алдсанаас болж одоо олон хїнд хааны хїїг “жонон” хэмээдэг гэсэн буруу ойлголт нэгэнт тогтжээ(5). Гэтэл “жонон” гэж Баруун Монголыг захирагч ноёдод олгодог байсан огт єєр цол билээ. Ринчен авгай їїнд ихэд бухимдаж “Марк Твений минь махыг идэж дээ” гэж санаа алдсан сан. Ингээд бодохоор заримдаа “Traduttore – traditore” гэсэн итали зїйр їг голыг нь олоод хэлчихсэн мэт санагддаг юм. Їгчилбэл “орчуулагч бол урвагч”, манайхаар бол “орчуулна гэж оршуулжээ” хавьцаа буух санаа.

Хургыг янзага, ахыг найз болгон орчуулж болох уу?

Алдаж орчуулах ийм уршигтай атал албаар буруу орчуулж болно гэж її? Тухайлбал харь хэлнээ “хурга” гэсэн байхыг эх хэлэндээ “янзага” болгон хєрвїїлж болох уу? “Хонь хурга нийлэв” гэснийг “янзага”-тай нийлсэн болгож орчуулахгїй нь лав. Тэгвэл хэзээ санаатайгаар “буруу” орчуулж болох вэ? Нэрт гїїш Бямбын Ринчен “Тарас Бульба” романыг хєрвїїлжээ. Уг зохиолын оргил хэсэгт гардаг Тарас тєрсєн хїїгээ дайсанд урвасны учир буудан хєнєєх болдог эмзэг хэсэгт Гоголь “зїрхэнд нь сум туссан хурга адил” хэмээх зїйрлэл хэрэглэжээ. Ри доктор монголчууд хургыг хэзээ ч бууддаггїй учир энэхїї зїйрлэлийг уншигчид хїлээн авахгїй хэмээн “зїрхэнд нь сум туссан янзага адил” болгон буулгасан байна.

Хоёр хэлний ялгаанаас болж нэг хїн хэрэгт орохоо шахаж билээ. АНУ-ын гааль дээр ирсэн нэгэн Монгол залуу байцаагчид шалгуулж, миний бие тэр хоёрын яриаг утасаар хэлмэрчилж єгсєн юм. “Та АНУ-д хэн дээр ирж байна вэ?” гэхэд “Нэг ахындаа ирж байгаа” гэв. “Older brother – ындаа айлчилж явна аа” хэмээн дамжууллаа. Байцаагч гэтэл залуугийн Монгол дахь ЭСЯ-д єгсєн мэдїїлгийг ухаад гаргаад ирэв бололтой, “Та анх АНУ-д ойрын хамаатан садан байхгїй гэж худал мэдїїлсэн байна” хэмээн дуугаа єндєрсгєв. Тэгтэл мань эр “Тєрсєн ах биш ээ, олон жил хамт ажилласан нэг ах хїї маань ногоон кард хожоод ирсэн юм” гэдэг байгаа. Америкт хамаатан садан биш агаад ойр дотнын харилцаатай бол хэдэн насаар ч зєрїїтэй бай “ах дїї” гэдэггїй “найз” л хэмээнэ(6). Байцаагчид “Older brother биш old friend гэснийг нь би буруу орчуулсан байна, миний буруу, уучлаарай” гэж байж зєєлрїїлэв. Дараа нь “Та АНУ-д хир удаан байх вэ?” гэтэл єєдєєс харин нєгєєх чинь “Харин хэд гэвэл зїгээр юм бол оо?” гэж байна. Хошин шогийнхны хэлээр бол “ёстой том тэнэгтдэг гэжээшд”. Зїй нь мань эр энэ улст хир хугацаагаар, ямар зорилгоор орж ирэхээ бїр виза мэдїїлэхээсээ ємнє яв цав тогтоосон баймаар. Мэдїїлэг єгєгчийн амнаас унасан їг бїрийг махчлан орчуулж єгєх їїрэгтэй миний бие хэцїїхэн байдалд оров. “Энэ хїн ингэж асууж байна аа” гээд орхивол нэг хїний амьдрал нурж унах гээд байдаг. “6 сар юм їзэж, сайхан амарч аваад харина аа” гээд хєрвїїлчихлээ. Энэ мэтчилэнгээр мань эр дан буруу хариулсаар, цагаандаа гарсан би бээр дан буруу орчуулсаар, эцэстээ хоёр хасах цэнэг нийлээд нэмэх болдог шиг хєєрхий минь зєвдєж аваад хил нэвтрэх болж билээ. Америкийн энэ уудам нутгийн альхан хэсэгт нь манаргаж явдаг бол доо. Ажил олж хийгээд аав ээждээ хэд гурвыг илгээж байгаа бол ч яамай. Алдаж орчуулаад дайн гаргах шахдаг байхад албаар буруу орчуулаад амьдрал залгуулах тохиолдол бас байдаг байна шїї.

Орчуулга эхнэр хоёр юугаараа адил вэ?

Тухайн ард тїмний ахуй, сэтгэхїйн євєрмєц онцлогийг тусгасан їг, єгїїлбэр, ялангуяа хэвшмэл хэлц, хэллэгїїд, мєн толгой сїїл холбосон уран хэллэгт найраг шїлэг зэрэг нь орчуулагчдын толгойны євчин болдог. “Аргалын утаа бургилсан малчны гэрт тєрсєн, би” гэсэн сайхан шїлгийг “аргал”, “гэр” гэж огт мэдэхгїй харийн хїнд орчуулж єгєхєєр боллоо хэмээн бодъё. Алтангэрэлийн “Орчин цагийн Монгол-Англи толь”-ийг сєхєн харваас аргал: dry dung or droppings of cattle which are used for fuel, гэр: the Mongolian nomad’s tent; a house or dwelling place хэмээн тайлбарлан орчуулжээ. Їїгээр баримжаалбал єнєєх уран яруу найраг маань гадаад андын чихэнд “Тїлшинд хэрэглэхэд зориулж хатаасан малын ялгадасны утаа бїхий Монголын нїїдэлчний оромж - майханд би тєрсєн юм” гэсэншїї л сонстоно. “Сайхан бєгєєд їнэнч эхнэр яруу найргийн оновчтой орчуулга шиг ховор. Яруу найргийн орчуулга хэрэв їнэн зєв бол уран биш, уран сайхан бол зєв биш байдаг” хэмээн Германы зохиолч Моисей Сафирын хэлсэн їг ортой дог шїї. Дээрх шїлгийг харийнханд сайхан сонстуулах гээд гэрийг нь кондо хаус, аргалыг нь шахмал тїлш болгочихвол “худлаа” болчихно, їнэн байхаараа “муухай” байгаад байдаг.

“Нар хиртсэн жил” кино хуучны ЗХУ-ын театруудад гарчээ. Дайнд явсан хїї нь ирэхгїй болохоор найдвар тасарсан хоёр хєгшин гэртээ байж байгаа зураглал. Эмгэн гал дээрээ сїї тавиад хажуулж, євгєн ганс нэрээд сууж байна. Гэнэт гаднаас хїї нь ороод ирнэ. Євгєн “ ХЇЇ ! “ гэж дуу алдтал зїїрмэглэж хэвтсэн эмгэн нь “СЇЇ?” гээд гал руугаа ухасхийдэг. Орос хєрвїїлэг дээрээ євгєн нь “ СЫН ! “ хэмээн хашгирахад эмгэн нь “Что? МОЛОКО?” гээд босоод ирнэ. Чих нь хатуу хатуу гэхэд даанч дээ. Хєрвїїлэгч нь “їнэн” орчуулсан учраас ийм хачин болчихсон хэрэг. .

Сайхан эхнэр дээр її, їнэнч гэргий илїї юї?

(Зохиогчоо хїндлэх її, уншигчаа хайрлах уу?)Ри багш Гоголийн “хурга”-ыг “янзага” болгон буулгахдаа зохиогчийн “эрх”-энд халдаж, “їнэн”-ээс баахан гажсан ч, монгол уншигчдынхаа таалалд нийцїїлж, “сайхан” болгосон байна. Орчуулгын онолд орчуулагч хїн тухайн зохиогч, тухайн хэлийг хїндлэн яг байгаагаар нь аль болох їнэн, їгчлэн орчуулах хэрэгтэй гэсэн чиглэл байхад орчуулж байгаа хэлтэндээ зориулан чєлєєтэй, уран яруу, сайхан буулгах нь зєв гэж їзэх онолчид бас байдаг. Америк эхэд “Ширээгээ тойрон суугаад цацагт хяруулынхаа махнаас хїртлээ” гэж байвал хэрхэн орчуулбал зохистой вэ? Америк заншлыг гадарладаг уншигчид чухам ямар баяр болж байгааг нь шууд ойлгоно. Уншигчаа хайрладаг орчуулагч бол монголчууд цацагт хяруул гэж мэдэхгїй хэмээн сайхан баяр болж, тансаг ширээ зассаныг нь ойлгуулахын тулд ”тарган ууцаа задаллаа” гэж орчуулж магадгїй. Зохиогч хийгээд цаад хэл соёлоо хїндэлдэг орчуулагч харин “цацагт хяруул”-ыг гээх аваас америк соёлд нэн чухал Талархлын баяр болж байгаа нь мэдэгдэхгїй хэмээн їгчлэн хєрвїїлнэ. “As black as a coal” (нїїрс шиг хар) гэсэн хэлцийг англи хэлтнїїд харыг нїїрстэй зїйрлэдэг, тэдний амьдралд хамгийн ойр хар зїйл нь эртнээс нїїрс байсан гэдгийг мэдрїїлэхийн тулд махчлан орчуулсан нь дээр її, “хєє шиг хар” хэмээн монголчилсон нь дээр її? Їнэнч эхнэр дээр її, сайхан эхнэр дээр її? Ямар зорилгоор орчуулж байгаагаасаа шалтгаалаад, давс хужрыг нь тааруулсхийгээд л хєрвїїлэх хэрэгтэй болов уу? Їлгэрлэвэл “їнэнч эхнэрээ жаахан будаад гоодчих” нь л шилдэг сонголт бололтой. “Солдатами не рождаются” буюу “Цэрэг цэргээрээ тєрдєггїй” хэмээх бїтээлийг “Хал їзэж цэрэг болдог” гэж буулгасан нь “оо энгэсэг нь” нь таараад аятайхан болж. Гэтэл сайхан Монгол їг олж оноох гэж байж “будгийг нь ихдїїлээд” бїр танихын аргагїй юм болгочих гэм бий. Виктор Хюгогийн(7) “Notre Dame de Paris” хэмээх суут бїтээлийг хэн хїнгїй мэднэ. Нотр Дам нь Парис хотноо орших гэгээн Мари эхэд зориулсан Готийн сїм бєгєєд бїр 12-р зуунд Пап 3-р Александр анхны чулуугий нь тавьж босгожээ. Манайхан энэ зохиолыг орчуулахдаа “Парисийн Дарь Эхийн Сїм” хэмээсэн нь арай л дэндїїлчихсэн байна. Ийм маягаар Исїсын ээжийг Дарь эх болгон орчуулах дээрээ тулбал “Буш, Чэйни хоёр халуун коффе, хар тїрс зооглон, гольф тоглож амарлаа” гэсэн єгїїлбэрийг “Энхбаяр, Элбэгдорж хоёр сїїтэй цай, сїїлний єєх хїртэн, чоно тарвагацаж єнжив” гэж хєрвїїлэхдээ хїрэх байлгїй.

Чєлєєт орчуулга, хэт чєлєєт орчуулга, єнгєн орчуулга

Єєрийн санааг оруулж, їг нэмж хасч, чєлєєт орчуулга хийхдээ манай ардын уран зохиолч Цэндийн Дамдинсїрэн гарамгай нэгэн билээ. “Сказка о рыбе и рыбаке” (Загас загасчин хоёрын їлгэр) зохиолыг “Алтан загасны їлгэр” хэмээн нэрнээс нь эхлэн єєриймсїїлээд цааш нь “Хєрст алтан дэлхийн хєвєє хязгаар нутагт, Хєх цэнхэр далайн эрэг ирмэг газарт...” хэмээн урсгадаг нь уг эхдээ огт байхгїй мєрїїд. Тэгээд ч Да багш энэ орчуулгаа Пушкиний уг їлгэрээс илїї болсон гэж ярьдаг байж. Монголын нууц товчооны жинхэнэ эх “Чингис хааны язгуур дээд тэнгэрээс заяат тєрсєн Бєртэ Чоно ажуу. Гэргий ину Хоо Марал ажээ. Тэнгис гэтэлж ирэв. Онон мєрний эх Бурхан Халдунд нунтаглаж ахуд тєрсєн Батачи хан ажуу” хэмээн дєрвєн єгїїлбэрээр эхэлдэг. Да багшийн “Нууц товчоо” харин “Чингис хааны язгуур, дээд тэнгэрээс заяат тєрсєн Бєртэчино гэргий Гуа-Маралын хамт тэнгис далайг гэтэлж ирээд Онон мєрний эх Бурхан Халдун ууланд нутаглаж, Батцагаан гэдэг нэгэн хєвгїїнийг тєрїїлжээ” хэмээн ганц урт єгїїлбэрээр “бєєндсєн” байна. Ингэхдээ “хамт”, “далай”, “уул”, “гэдэг”, “хєвгїїн” гэсэн таван їгийг нэмснээс гадна Хоо буюу ухаа хэмээх зїсмийг Гуа їзэсгэлэн, Батачи хан нэрийг Батцагаан болгон хєрвїїлжээ. Мэдээгїйдээ бус эртний хэлээ умартсан биднийгээ л болгоож, єдгєєчлєн орчуулсан нь энэ юм даа. Да багшийн орчуулга чєлєєтэй чєлєєтэй гэхэд Дантегийнхтай эгнэх ч їгїй. Суут Данте Алигиери орчуулга хийхдээ эхлээд уг номоо нэг мєсєн уншиж дуусгадаг байж. Тэгээд холоо шидчихээд дахин нэг ч нээж їзэлгїйгээр орчуулдаг байсан гэнэ. Ийм орчуулгыг чєлєєт гэхээсээ хэт чєлєєт, бараг хамтын бїтээл гэвэл онох байх. Їїнээс гадна єнгєн орчуулга (surface translation) гээч жигтэй орчуулгыг Австрийн яруу найрагч Эрнст Жандл (1925-2000) гаргажээ. Жандлынхаар бол яруу найрагт авиа хамгийн чухал учир єєр хэлэнд орчуулахдаа яг тийм авианаас бїтсэн єєр їгийг олж орлуулах ёстой гэнэ. Яруу найрагч Рилкегийн бїтээлээс Жандл хэрхэн єнгєн орчуулга хийснийг жишээлж їзье.

Герман найраг нь Єнгєн орчуулга Їгчилсэн орчуулга

Der Tod ist gross Dare toadies gross The death is big

Wir sind die Seinen Vere sinned designing We are their

Lachenden Munds Laugh in the moons Laughing mouths

Крис Норман, Сюзи Куатро хоёрын “Our love is alive...” гэж эхэлдэг дууг манай эгч “Аавын минь зулай” хавьцаа туугаад байдаг байсан нь, мєн “Happy Birthday to You” дууг “Хавийн бєєсєє тїїе її?” болгож дуулаад байдаг нь Жандлынхаар бол “єнгєн орчуулга” байж гээч. Анхлан жишээлсэн “Аргалын утаа бургилсан Mалчны гэрт тєрсєн, би...” шїлгээ дээрх маягаар орчуулбал “Are gal Utah bore gill sane Mall chin girth tore sane, bee” гэж буух нь ээ. Нїїдэлчний оромжинд малын юу їнэртээд гэдгээс арай дээр ч юм уу?

Їгийн євгєн утгын таяганд дулдуйдмой

Єнгєн орчуулга хэмээх жир бусын хєрвїїлгийг эс тооцвоос аль ч їеийн ямар ч онолчид орчуулга гээчийг їг-утгын харьцааг хэрхэн зєв оноосноор нь тодорхойлсон байна. Манай дорнын ард тїмэн эртнээс нааш хоёр хэл, хоёр соёлыг хэлхэж єгдєг дуун хєрвїїлэгч нарыг їлэмж хїндэтгэн “лозава” (энэдхэгт), “жигдэм миг” (тєвдєєр “ертєнцийн нїд” гэсэн їг), “гїїш” гэх мэт нэр цол хайрладаг байсан ажгуу. Гїїш нар нь ч цолондоо таарсан тансаг яруу орчуулга хийхдээ їг хийгээд утгын харьцааг чанд баримталдаг байж. 19-р зууны Амдо Тєвдийн гїн ухаантан Гїнтан гэгээн сургуулийг їйлдэгчдэд зориулан бичсэн нэгэн зохиолдоо тєвд хэлээр “Донжий гамбуу цэгийн харваа ла” хэмээн айлдсан нь монголоор “їгийн євгєн утгын таяганд дулдуйдмой” гэсэн їг болно (8). 1975 онд Гандан хийдийн гавж ламтан Данзан-Одсэр єєрийн шавь, єдгєє мєн гавжийн зэрэгт хїрсэн Сонинбаяр багштанд “Цэгий намба машир вар – Донжий намба гала шар” (тєвд: Їгийнх нь байдал эс ургаваас Утгынх нь байдал яахин ургах вэ?) хэмээн Чойрын номоос айлджээ. Тєвд, Монгол гїїш нар орчуулгыг гурван шатанд ангилан їздэг байж. Їїнд, анх нь “тажїр” (мєн цэгжїр ч хэмээнэ) буюу їгчлэн орчуулах, удаад нь “ложїр” буюу оюун ухаанаар орчуулах, эцэст нь “донжїр” буюу утгачлан орчуулах, эдгээр болно. Їлгэрлэвээс, “When you are in Rome, Do as Romans do” гэсэн єгїїлбэрийг “Чи Ромд байхдаа Ромчуудын хийдгээр л хий” хэмээн орчуулбаас тажїр, “Хїн ер нь аливаа газар тухайн нутгийн ёс жаягаар явбаас зохилтой” гэж буулгавал ложїр, “усыг нь уувал ёсыг нь дага”, “сохрын газар сохроор, доголонгийн газар доголонгоор” хэмээн хєрвїїлбээс донжїр болох мэт.

Ертєнцийг харагч цонх болсон ном дор мєргєдгийнхєє адилаар ертєнцийг їзїїлэгч нїд болж, оюуныг маань тэлсэн мэргэн гїїш танаа мєргємїї.

(Endnotes)

(1) “Хэлмэрчилнэ гэдэг хэн бїхний хийдэг ажил биш”

(2) Бэлгээр халдах гэхийг бэлгийн замаар, амьсгалаар халдахыг амьсгалын замаар хэмээн махчлан орчуулж, илїї їг хэрэглэх шаардлагагїй.

(3) Энэ тїїхийг арай богино хувилбараар Ж.Лхагва зохиолчийн номоос уншиж байв. Яг энэ хувилбарыг Хар Дорж багш Ри багшаас сонссоноо надад хуучилсан юм.

(4) За рубежом сэтгїїлээс авсан мэдээ

(5) Нарийн яривал рauper нь “гуйлгачин” ч биш “ їгээгїй, ядуу” гэсэн їг. Їгээгїй болгон гуйлгачин байх албагїй баймаар

(6) Ардчилсан хэл гэж байдаг уу? хэсгээс энэ талаар дэлгэрїїлэн уншина уу?

(7) Гюго биш Хюго юм.

(8) Саяхныг болтол миний бие энэ їгийг Монгол зохиолчийн хэлсэн їг гэж боддог байв.

Хүйс тэмтрэх гэсэн үгийн тухай

Эдүгээ бидний үеийнхэн хүйс тэмтрэх гэдгийг эртний нүүдэлч өвөг дээдсийн үе дэх аль нэг өшөөт овог аймгийнхныг толгой дараалан бүгдийг алж устгахыг хэлж буй хэмээн ойлгох болжээ. Гэвч үгийн утга хийгээд түүх сурвалж дахь зарим мэдээг нягтлаваас энэ нь толгой дараалан бус харин эр хүйстнийг түүвэрлэн алж хороохыг хэлж байгаа мэт.

Учир нь Лувсанданзаны Алтан товчийн 150, 156-р талд "Охин бол үсийг нь самла /самна/, нуган бол голыг нь самла" хэмээн өгүүлж буйн эхнийхэд:

“Монголыг ойрад авсан хойно Эсэн тайш Шигүшидэй ноёныг /Хавт Хасарын хүү Есүнхэйн хойчис/ урив. Шигүшидэй гучин нөхөртэй эчив. Арван нөхөртэй өргөөнд оров. . . . арван нөхөртэй нь алав.

Ойрдын хүн, шувуу барьж энэ ямар шувуу вэ гэж байтал нүцгэн хүүхэд ирээд, ам нь их, алга нь агуу, мөр нь дэрвэгэр, сүүл нь шувтгар, ийм шувууг зулзган хачир дарвид гэгч байнам гэсэнд тэр хүн эчээд Эсэн тайшид хэлэв. Энэ шувууг бид эс таньж билээ. Монголын нэгэн багахан хүүхэд танив гэж хэлэв.

Эсэн тайш өгүүлсэн нь: Тэр хүүхэд атаатай байнам. Авч ир. Шигүшидэй баатрын хүүхдийг эрж эс олж билээ. Охин бол үсийг нь самла, нуган бол үсийг нь самла гэж элч илгээв. Элчийг үзээд солонгодын Санхулдарын эм Харагчин дайбучин Болунайг бүү хөдөл гэж тогоогоор хөмөрч дээр нь аргал цутгав. Эндүүрүүлж өөрийн хөвгүүнээ өгөв. Нэг нь боож алья гэж нүцэглэж хүзүүнд бооми өмсгөв. Нөхөр нь, тэр өдрийн хүүхэд туулай юутай нүдэнд галтай билээ. Энэ биш, бүү ал гэж тавив. Тэр элчийг гарсан хойно Харагчин дайбучин хүүхдэд сургаал хэлэв. Чамайг буруулуулж тавья. Чи ойрадыг их ч занчив, бага ч занчив гэмтэй. Эцэг, эх, нутаг аймгаа багадаа автсаны тул үл мэдэм гэж яв гэв. Түүний хойно ойрадын Илачу баянд талбив. Эцэг эх юүгээ эс мэдэв чи. Манай ойрадын үр байнам гэж хайлан авч явав. Харагчин эрдээ хэлэв. Бидний ноёны үр билээ, авч монгол газар эчие л гэж хэлэв. Санхулдари газар хол гэж эс болов. Тэгвэл чи суу, хөвгүүнээ авч би эчнэм гэж их хөвгүүнээ магаш /сэм/ илгээж Болунайг хулгаж авч ирээд, Өнөболд ун /ван/ дүүд нь хүргэж өгөв. Өнөболд ун өгүүлсэн нь: Ах юугаа чамайг үгүйд ёсон үгүй би эзэлж билээ. Ёст ах минь чи эзэл гэж хар тугаа эзлүүлэв”.

Дараахид: Хархуцаг тайжийн, ойрадад автсан бэхичи үзэгдэв /нярайлав/. Тэндээс Эсэн тайш өгүүлсэн нь: Охин бол үсийг нь самла, нуган бол голыг нь самла гэж Абаборхи тайтун гэдэг хүнд хэлж илгээв. Бэхичи мэдээд хүүхдийн заагийг хойш нь татаж охин мэт шээлгэв. Тэр хүн үзээд охин байнам гэж Эсэн тайшид хэлэв. Тэр хүнийг харьсан хойно Бэхичи хөвгүүнэ нууж, гэрт явагч Цахарын Хулабад отгийг Удуй эмгэний хүүхдийг эндүүрүүлж өлгийдөв. Тэр хүн бас ирж, өлгийг нь тайлж үзэж охиныг нь лавтай мэдээд охин байнам гэж Эсэн тайшид хэлэв.

Түүний хойно ойрадын Өгэдэй баатар өөрийн ноёндоо уурлаж хэлсэн нь: Би арван гурван үе хошуучлав. Ингэж хүчээ өгч байхад эс хайлав гэсэнд, анд Элээ нагачу хэлсэн нь: Чи больё гэх бол Хараучаг тайжийн бэхичээс нуган хүүхэд төрсөн буй. Чи түүнийг Монголд хүргэ. Зургаан түмэн Монголын залаа болох буй гэв. Өгэдэй баатрын эгчийг татаарын Тохи баатар авсан аж. Тэр шалтгаар Тохи баатар хүүхдийг гаргаж өгөв.** Ойрдын ой модны хөвгүүн Өгэдэй тайбу, Сартаулын Баянтай аглуху эд дөрвүүл хүүхдийг авч . . . ирээд Урианханы Хутугт Шигүшийн дэргэд явав. Өссөн хойно Хутагт Шигүши Шихир нэрт охиноо Болох жононд өгөв. . . . Болох жонон Хутагт дэрстэй нэрт газарт суухуйд Шихир тайхугаас Даян хаан төрөв” хэмээжээ.

Монголын төр Ойрдад автаж Хияд яст, боржигин овогт, алтан ургийн хаан язгууртан болон Хавт Хасарын үрсээс хэлд орсон балчир төдийгүй эхээс сая мэндэлсэн улаан нялзрай хэн боловч удам залгах хөвүүн байваас голоо самлуулж, удмаа таслуулах аюулд хүрсэн монголын түүхийн нэн ээдрээтэй цаг үеийн /1452-1455/ тухай эх сурвалжид өгүүлсэн нь эл ажгуу. Энэхүү их хаадын удмыг таслах, таслуулахгүйн төлөөх зөрчил нь хүн төрлөхтний засаглалын уламжлалт хуучин хэлбэр болох “Төр бол хаан, Хаан бол төр” байсан хаант засгийн үед төр улс /ингэхдээ тухайн угсаа - династия/ оршихын амин чухал аортыг /гол артер судас/ хөндсөн асуудал болно.

Дээр өгүүлснээр Баянмөнх болох жононг нууж далдалсаар зургаан түмэн монголд нь авчирсан явдал нь Тайсан хаан хадам Бэгэрсэндээ, түүний хүү Молон /зарим сурвалжид Муулан гэх/ үр үлдээж амжилгүйгээр онигуудын /вангууд/ Муулхай ванд хороогдсон хийгээд Мандуул хаан үргүй байсан тэрхүү түүхэн ээдрээтэй цагт төр түвштэж, түмэн олон амаржихын зангилаа болсон ажгуу.

Өгүүлж буй хэрэг явдал нь басхүү Монголчууд уг язгуур, удмын нурууг ясан талаар авч үздэгийн нэг нотолгоо ба тайлбарлаж буй үгийн учир холбогдол нь өшөөтнийг ялж дийлээд өсөн торниж буй хөвүүдээс нь аваад бүхүй л эрсийг устгахуйд өлгийтэй бяцхан үрсийн хүйс мэдэгдэхгүйн учраар хүйсийг тэмтрэх/шалгах/-ээс үүдсэн гэж үзэж болох хийгээд утгын хувьд нуган аваас голыг нь самлах үйлийг илэрхийлэх болжээ хэмээн хэлж болох мэт . . . Ийнхүү үзэх аваас эртний нүүдэлчдийн сэтгэлгээ, нийгэмд тогтсон ёс, хуулиас шалтгаалан хүйсийнхээ үрээр эмэгтэйчүүдийн амь нас, амьдрахуйн хувь заяа урт байжээ. Ер нь монголын түүх сурвалжаас үүнтэй хобоотой мэдээ баримт шүүрдвээс нэн элбэг буй.

Дайсан этгээдийн эрчүүдийг хоморголон устгадаг нь удам угсааг үр үндсээр нь таслаж буй дээрх утгатайгаас гадна басхүү тэдний ирээдүй хойчийн эсэргүүцэн босох, дайтаж байлдах чадварыг нь мөхөөж буй хэрэг бөгөөд эрчүүд эрсээ үгүйсгэх эл үзэл нь хүний адгууслаг үеэс улбаатай ч эцгийн эрхт ёс тогтож, дайтаж байлдах явдал овгийн хүрээнээс хальж, улмаар аймаг улс, төр буй болж оршихын үндэс болсон үед хөгжлийн шинэ шатанд гарсан болов уу.

ШУТИС-ийн ХүУС-ийн докторант багш Алдар овогт Юндэнбатын Болдбаатар

Цагаач ба аянчин хэмээн vгcийн тухайд

Монголчууд хэзээнээсээ нүүдэлчид учираас нутаг сэлгэн нүүхээ өвөлжөө, хаваржаа, зуслан, намаржаа хэмээн жилийн дөрвөн улиралд зохицуулан их нарийвчлалтай нэрлэдэг, гэрийн эзэн мал хуйгаа тэвээрүүлэхээр майхан саваа ачаалаад малаа даган нүүхээ отор гэдэг байсан. Өвөг монгол хэлтэй Хятан нар зусланд гарахаа “жун нүүбэ”, өвөлжөөнд буухаа “өбла нүүбэ” хэмээн хэлдэг байсан тухай нангиадын сударт тэмдэглэгдэн үлджээ. Ингэхээр нүүдэл суудал болоод түүнтэй холбоотой үгс нэн эртнийх юм.

Харин хаа нэгэнтээ хүний нутагт ганц нэгээрээ буюу өрхөөрөө тэнүүчилж, мал сүрэгтэй чинээлэг айл бараадан ажлаас нь нугалж, аяга тарга, айраг сүүтэй (цагаа) залгаж буйгaa цагаач хэмээн гоочилж нэрлэсээр ирсэн. Монгол орон нийгэм журам, эв хамтыг байгуулах замд шулуудан орж, малтай баян тарган хүмүүс нэгдэл нийгэмд хөрөнгөө хураалгаж, үгээгүй ядуу нь хураасaн малыг нь идэж уусаар цагаач хэмээх үгийн хэрэгцээ бууран, өөр хоорондоо цагаачаараа дуудалцах нь хэдийвээр мартагдсан ч гаднаас ирсэн орос хятад үндэстнийг гадуурхах санаатай цагаач хэмээн дуудах болжээ. Тэдэнтэй харьцах албыг цагаачлалын алба гэж нэрлэснээр энэ үг нийтийг хамаарсан тодотгол болон өнөөгийн монгол хэлний сан хөмрөгт нэмэгдсэн байна.

Бас нийгэм журам байгуулах их бүтээн байгуулалтын үед гадагш гарсан нэгтнээ гоочлох санаатай цагаач хэмээн дуудах болсноор эх орсноосоо алсад суугаа хэн бүхнийг одоо “цагаачид” хэмээн хамруулан дуудаж байна. Харьд суугаа монголчуудын дунд хүний нутагт ясаа тавихаар ирсэн цөөнx байхад нутагтаа ясаа тавиx санаатай олoнх бас байна aa. Харь оронд удаан хугацаагаар амьдарч, ахуй амьдралаа төвхнүүлж, үр хүүхдээ эрдэм мэдлэгт сургачихаад нутагтаа ирсэн хүмүүсээ “цагаачилж яваад ирсэн” гэх үү. Нэг л энэ үгийн утга гажиж хэрэглээ нь хуучирсан юм шиг байна. Гадаадын ихэнх хэлэнд шинээр өөр улс оронд шилжин суусан хүмүүсээ иммигрант гэнэ. Иммигрант бол яах аргагүй нүүдэлчин гэсэн утгатай үг болохоос түүнд гуйлгачин гэсэн давхар утга байхгүй. Нэгэнт оройтойгүй дээрээ энэ үгийг зөв хэрэглэж харьд суугаа нэгнээ арай л халуун дотно үгээр дуудмаар юм аа.

Монгол хэлэнд бадарчлах гэдэг нэг үг бий боловч утга нь бас л таарахгүй дорд үзсэн хандлагатай байна. Бадар гэдэг нь аяганы нэр ба бадар барих нь аяга бариад хоол унд гуйхыг хэлнэ. Утгын хувьд дүйхгүй учир энэ үгийг хэрэглэж болохгүй нь лавтай. Алс холын аян зам туулаад зорьсон хэргээ бүтээдэг хүмүүсээ аянчин гэж нэрлэж байжээ. Холын зам амаргүй болохоор “дөрөв дарсан ат, дөч шүргэсэн” эрийн хат нь таарч аянчин болдог байсан тухай хөгшчүүдээс сонсож байлаа. Харь орноос олз олохоор одсон монголчууд бол аянчид юм даа, яах аргагүй. Аян гэдэг үг нэн эрт цагт Энэтхэгийн самгард хэлнээс Монгол хэлэнд орж ирсэн гадаад үг болох ба бидэнд мэдэгдэж байгаагаар 1362 онд Их Юан Улсын түшмэл Инду-д зориулсан гантиг хар чулуун хөшөөн дээр “аян аялах” гэж уйгаржин монгол бичгээр дурайтал бичсэн байдаг юм.

Эртний Энэтхэг хэлнээс ухаант өвөг дээдсийн минь эрдэнэ түүх мэт шигшиж аваад өнө удаан жил хэрэглэж төрөлх монгол үгнээс ялгагдахгүй болгосон аянчин гэдэг үгээр харьд суугаа монголчуудаа дууддаг болох юмсан. Аянчин монголчуудын аяных нь алтан шар зам өлзийтэй байх болтугай.
.

БИЛЭГ ТАНХАЙ НАЙРАГЧ БЭЛГЭ ҮГИЙН СУРГААЛАА БЭЛЭГ БОЛГОН БАРИВ

Өлмий дороо нумтай, өсгий дороо сумтай Өөлд түмний сэцэн хөвүүн, Ардын уран зохиолч Тангадын Галсан авгай далайн чинад орших ах дүүс, залуус хүүхдүүддээ сургаал номоо айлдсан хэшигт тэр нэгэн өдөр болбоос аргын тооллын 2008 оны 9 сарын 12 бөлгөө.

Сурвалжилсан: М. Саруул-Эрдэнэ

“Монгол Соёлын Төв”-ийн эрхэм зочны тухай тэрлэсэн энэхүү өгүүллээ нэрлэхдээ манайхны адилавтар дууддаг гурван өөр үгийг ангид бичсэнийхээ учрыг тайлан өгүүлбээс:

“Билэг танхай...” хэмээх үгийн язгуур “Бил-“ гэдэг нь эртний монгол хэлнээ язгуур нэгт түрэг хэлнээс орсон “мэд-” гэсэн утгатай үг агаад өдгөө ч түрэг хэлнүүдэд “бил-мэк”-“мэдэх” гэсэн утгаараа хэрэглэгдсээр буй, мөнөөх язгуур дээр үйл үг бүтээх –г дагавар залгахад “оюун ухаан” буюу англи хэлээр wisdom хэмээн хөрвүүлж болох үг үүснэ. Монгол бичгийн хэлнээ “билиг” хэмээн хоёр и-тэй бичдэг боловч хэрэв бид Да багшийн үсгийн дүрмийг баримтлах аваас зөөлөрсөн гийгүүлэгчийн дараа орохоос бусад тохиолдолд балархай И огт байх ёсгүйн учир ДҮД (Дамдинсүрэнгийн Үсгийн Дүрэм) ёсоор хоёр дахь үед Э бичих ёстой юм. Нэгэнт Улсын Их Хурлаас өөр дүрэм батлаагүй учир ДҮД ёсоор Чингис бус Чингэс хэмээн бичих ёстойг энд бас цухас дурдсу.
“Бэлгэ үг...” хэмээхүйд орох Бэлгэ нь “ашид ирээдүйг зөгнөн батлах” гэсэн үндсэн утгатай, үүний дээр “аливаа зүйлийг таних тэмдэг” гэсэн нэмэлт утга ч буй. Бэлгэ дэмбэрэл, бэлгэ тэмдэг хэмээх нь тиймээс адил бичигдэх учиртай бөлгөө. Тэр ч бүү хэл нэрийг нь хэлж үл болох мөнөөх эрхтнийг эерүүлэн нэрлэх үгийн утга нь эр эмийг ялган заах тэмдэг болохын тул аанай л ийн бичигдэнэ. Андуураад түрүүчийн оюун ухаан гэдэг “билэг”-ийн сууринд тавиад “бэлгэ танхай” хэмээвээс тэр хүнийг харин чухам юугаараа танхай этгээд бол хэмээн эргэлзэж, охид бүсгүйчүүл ичиж айхад хүрэх гэмтэй байна шүү.
“Бэлэг болгон барив” хэмээсний “Бэлэг” нь гар цайлгах шан харамж гэсэн утгатай, энэ бүхнийг дүгнэн хэлбээс, англи хэлээр бол wisdom, symbol, gift гэсэн огт өмнөө гурван үг буй, Монгол бичгийн хэлэнд энэ мэтчилэн утга ялган бичдэг олон өөр үг кирилл бичигт ялгаагүй болсон тухай өгүүлэхээ түр азнаад Галсан найрагчийн бэлгэ үгээс танд хүргэе.

Бэлгэ үг анхлан сонссон тухайгаа:

“Намайг сайхан морин дээр хоёр хөлийг минь ганзгаар даруулж уячхаад аав минь зэрэгцэн сумын төв рүү хатируулж явах цагт замд нэг өдий чинээ мод, өдийхөн чинээ чулуу хоёр тэмээний утасаар холбосон байх нь содон харагдах юм аа. Тэгээд би Аав аа, энд нэг хөөрхөн тоглоом байна гэтэл, аав мориноосоо буун харайгаад тэр тоглоом байсан газарт таван төгрөг тавьж, (таван төгрөг гэж тэр үеийн ханшаар нэг ирэгний үнэ) өнөөх тоглоомоор духанд минь адис хүргээд “Миний хүү харандаа баллуур хоёр элээж явах хүү байна даа” гэсэн юм. Тэр цагаас хойш би өөрийгөө харандаа баллуур элээнэ ээ гэж бодох болсон, одоо эргээд харахад нээрээ ч олон харандаа, баллуур элээж дээ. Амны бэлгэ гэж ийм сайхан юм. Хятад хүн гарын бэлэг өгдөг, монгол хүн амны бэлгэ өгдөг юм...

Бичээтэй хийгээд “бичигдээгүй хууль”-ийн тухайд

Ёс заншил гэдэг цагаан цаасан дээр хар бэхээр барлачхаад хэзээ ч хэрэгждэггүй хууль дүрмийг бодоход өдөр тутмын амьдралд Бурханы зарлиг мэт хүндлэн дагаж байдаг их сонин сайхан соёл юм даа...

Өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гурван цагийн тухай

Анх цаг гэж би өнгөрсөн цаг гээчийг хэлж байна. Өнгөрсөн гэхээр өнгөрчихсөн, үхчихсэн, хэрэггүй болсон гэсэн утгыг илтгээд байна. Анх цаг гэж Монголынхоо уламжлалаар, Монгол Жангарт байгаа үгээр нь нэрлэмээр. Анх цаг гэхээр цаашаа хязгааргүй явна...Энх цаг гэж би инээгээд сайхан уулзаж байгаа энэ цагийг хэлж байна. Орчуулгын сүрхий албархаг хэлэнд бол Одоо цаг гэдэг. Мөнх цаг гэж бас нэг сайхан цаг байна. Ирээдүй буюу ирээгүй цаг гээд байгаа тэр цаг. Анх цаг, энх цаг, тэр ирээгүй цаг нийлээд Мөнх цаг болно. Анх цаг урагшаагаа хязгааргүйтэй адил, Мөнх цаг хойшоогоо хязгааргүй.

Ерөөл, бэлгэ үгийн агуулгыг шинэчлэхийн тухайд:

Монгол ерөөл, туулинд эхэндээ анх цагийг өгүүлдэг юм. Жагар ардын үед... гээд л эхэлнэ, тэрийг нь өнөөгийн хүүхдүүд ойлгох уу үгүй юу? Энх цагийн тухайд өгүүлэмж бас таарахгүй болж байна. Жишээ нь хуримаа хийж байгаа айлыг Араараа дүүрэн адуутай, Өврөөрөө дүүрэн үхэртэй... гээд эхэлтэл хөөрхий хотын айл ялаанаас өөр амьтангүй байвал яах вэ? Авдрыг нь магтахдаа Арсалдсан арслантай, базгалдсан барстай гээд л, тэгээд тэр дотор нь хулсан ташууртай, хурдны боолттой... гээд л ерөөхөд тийм юмгүй айлд бол ёжлоод байгаа мэт санагдана аа даа!

Алдаж эндсэн нэгэндээ хэлэх бэлгэ үг

Орон шоронгоос дөнгөж гараад хөлөө олохгүй яваа аавын хүүд

“Хүлэг дөрвөн туурайтай ч хөндийн үлийд бүдэрдэг хорвоо, хөө

Хүний хүү ухаантай ч амьдралын үлийд энддэг хорвоо,

Ахиж битгий алдаарай

Эргэж битгий эндээрэй.

Май энүүгээр хуушуур аваад идчих” гээд таван зуун төгрөг өгчихвөл өгсөн таван зуун төгрөгөнд нь бус, хэлсэн тэр үгийг нь бодон, “Үгүй хөө, морь бүдэрсэн үлийдээ ахиж бүдэрдэггүй байхад хүний хүү би ахиж алдана гэж юу сан билээ?” хэмээн төрийн хууль, төмөр торноос олоогүй хүмүүжлээ бэлгэ үгнээс олж болох.

Элчин сайдын яамны ажилтнуудад хэлэх бэлгэ үг

Энэ их гүрний дотор улсын маань далбаа хийсч, Америкийн дотор бас Монгол улс маань байгааг харахад сайхан байна. Ингэж улсын дотор улсаа байгуулахаар яваа азтайгаасаа илүү хариуцлагатай, эрх мэдэлтэйгээсээ илүү эрдэм мэдлэгтэй хүүхдүүдийг наашаа гарахад нь:

Зээ,

Эвт дөрөв шиг эеийг хичээж яваарай

Эзний их төрийг дотроо бэхэлж яваарай.

Түмэн олондоо түшиг болж яваарай

Түүхийн аянд ТҮҮЧЭЭ нь болж яваарай. гэж хэлнэ.

Алсад нисч яваа шувууд гурвалжин хэлбэртэй байдаг, түүний хамгийн эхнийхийг нь түүчээ, эсвэл цэгц гэдэг юм. Шуналын бузар болсон муу анчин тэр түүчээг нь буудаад унагахаар сүрэг бутарч шувууд өвөлждөг болохоос нутаг дулаан болоод өвөлжиж байгаа хэрэг биш.

Хагацал үзсэн айлд хэлэх үг

Хагацал үзсэн айлд очоод духаараа хараад л, цай шожигнотол нь уугаад, бөөрөнхий махтай хоол идээд суугаад байвал нөгөө айлын гуниг улам өтгөрнө. Түүний оронд оронгуутаа хүрдийг нь нэг эргүүлчихээд, хүрд байхгүй бол Бурханых нь өмнө хадаг тавьчихаад, “Мөчир нь бүрэн мод байдаггүй хорвоо, элэг нь бүтэн хүн байдаггүй орчлон, буянтай сайхан буурал Бурханы орноо зорио юм биз ээ. Эрдэнэт хүний сайн төрлөө эргээд хурдан олоорой. Энүүгээр Маань уншуулчхаарай” гээд мөнгөө өгөхөд болно доо.

Эв хамт нийгмийг Монголчууд анх байгуулсан тухай

Латтимор гуай дээр Эв хамтын ёсыг дэлхийд байгуулсан үндэстэн бол Монголчууд гэж бичсэн байгаа. Яагаад тэгэв гэхээр, айл нүүгээд ирж яваа бараанаар л нэг хэсэг нь цай идээгээ бариад л угтдаг, дөнгөж буугаадхангуут нь тал талаас нь давхиж ирээд ханыг нь жинхэнэ амаар нь, нохойн амаар биш, тааруулаад, нэг хэсэг нь хошлонгоо татаад, тооноо өргөөд, туурга дээврээ тавьж, хамгийн сүүлд нь айлын хүү эхнэр авах болж байгаа эсэхийг үзэж, тоонон дээр өрх шидүүлж үзнэ. Бүр сүүлд нь айлын жаахаан хүүхэд шээзгийтэй аргал түүгээд ирдэг...

Яриа өндөрлөөд асуулт тавих тухайд...

За, тэгээд бэлгэ үгийн тухайд товчхондоо бол ийм байна. Манай Монголчууд хүүхэд багацуул нь холын аянчнаас чихэр, бурам горьддог, томчуул нь болохоор алсын жинчнээс үг, сонин шалгаадаг. Тийм учраас та бүхэн энэ “муухай” өвгөний уруулаас угзартугай, завьжнаас чангаатугай. Юу гэж байна, би? Манай зарим хөтлөгчийн хэлдгээр Асуугч асуух асуултаа асууна уу? гэж байна. Энэ бол үг ухнатаж байгаа хэрэг.

“Маамуу нааш ир”-ийн философи

Найрагчийн уруулаас угзрах зоригтон хараахан тодроогүй байсны учир Галсан найрагч хүмүүсийн ясыг халаах үүднээс Монгол улсын албан бус гуравдахь сүлд дууллыг дуулуулахаар болов. Ингээд хүрэлцэн ирсэн эрхэм гийчид, гурван настай охиноос эхлээд дал гарсан буурлыг хүртэл бүдүүн нарийн хоолойгоор бүгд “Маамуу нааш ир”-ийг дууллаа. Хүмүүсийн биеэ барих үл үзэгдэх хүлээс тайларсны дараа найрагч ийн өгүүлэв: Аугаа юм гэж өөр юм. Расул Гамзатов хэлсэн байдаг, хамгийн сайн гангарыг хамгийн энгийн шавраар хийдэг гэж. Энэ дууг би Лев Ошанины дуунаас ч илүү дуу гэж боддог юм. “Морь унаж давхия” гэдэг нь малчин түмнээ хэлж байна. “Машин барьж явъя” гэдэгт жолоочоос эхлээд сансрын нисэгч хүртэл бүгд орно. Хот хөдөөний ардаа ялгаагүй хэлсэн байгаа биз. “Ном сонин уншъя” гэж бөөрөнхий дотроо бөмбөрцгийг гурвантаа эргүүлсэн багш, мэргэд, сэхээтнүүд, “Ногоон модоо тарья” гээд ажилчин олон түмнээ бас хэлсэн байгаа...

Харь үгийг монголчлох тухайд

Чингэс хаан өст Татаарыг дараад Шихихутаг хүүг эцгийг минь хороосон хэмээн өс бодож тонилгоогүй, эрдэм чадлыг нь шүтэж, дэргэдээ аван хожмоо Улсын заргач болгосон билээ. Заргач гэхээр зарга гарвал хагална гэсэн сайхан монгол үг. Одоо энэ Прокурор гэхээр пор пор, кур кур гэсэн, юу хийдэг нь мэдэгдэхгүй хүн болоод байна. Харь үгийг хажиглахдаа биш, утга гарлыг нь л мэдэж хэрэглүүштэй юм даа...

Реализмын тухай

“Болор Цом”-д түрүүлсэн дөрвөн мөртүүдээ би тухайн үед бүгд дагадаг байсан реализмаас арай өөрөөр бичихийг бодсон юм. Жишээ нь ингэж байгаа:

Анаж занаж дайсан хүүгий нь хороохоор иржээ

Ачтай эх нь үрээ нүднийхээ цэцгийд нуужээ

Хартай дайсан хүүний нь хаа байгааг мэдчихжээ

Хайртай эх нь үрээ зүрхнийхээ ховдолд нуужээ.

Ухаан нь энийг заавал үнэн бодтой бичнэ гэвэл иймэрхүү л юм болно шүү дээ:

Анаж занаж цагдаа хүүгий нь баривчлахаар иржээ

Ачтай эх нь үрээ амбаар дотроо нуужээ

Хартай цагдаа хүүгий нь хашааны завсраар харчихжээ

Хайртай эх нь үрээ хайрцаг дотор нуужээ...

Энэ мэтээр Өөлд өвөө бурам мэт олон сайхан бэлгэ үг, бас чинжүү мэт голд орохоор сургаал олныг айлдсан, тэр бүрийг нэгд нэгэнгүй бичиж чадахгүйдээ уншигч танаас хүлцэл өчөөд “Монгол Соёлын Төв”-ийнхөө эрхэм анд нарын өмнөөс Галсан найрагчдаа болон бидний зохион байгуулсан ажилд хүрэлцэн ирсэн та бүхэндээ аз жаргал сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе. Юу санасан Есөн цагаан хүсэл тань Ганга мөрөн мэт ёроолоосоо ундран, Галбарваасан мод мэт үзүүрээсээ дэлгэрэн бүтэж байх болтугай.

Гийнгоо ãýäýã ¿ãèéí ó÷èð

Марзий нам суха- Манай монголчууд нийтлэг хэрэглэдэг гийнгоо нь адууны тэнгэр Дамдин / Хаянхярваа / бурхны зүрхний тарни бөгөөд адууны сүлд, бурхны ивээлийг тэтгэсэн уриа билээ.

Домог: Эрт урьд цагт Гийн гэдэг ядуу хүү хааны наадамд оролцож Гоо гэдэг даагаа уралдуулахаар ирсэнд хаад баячууд ядуу хүүг ихэд гадуурхаж наадамдаа оролцуулахгүй гэжээ. Тэгэхэд хүү Гийнгоо хэмээн яруу сайхнаар уянгалуулан аялсанд, баячууд уярч хүүг наадамдаа оролцуулах болжээ. Үүнээс хойш гийнгоо аялдаг болсон гэдэг.

Галын учир ба гал тахих ёс

Монгол туургатан бүр маш эртнээс галыг хамгаас илүү эрхэмлэн хүндэтгэж, нандигнан хамгаалж иржээ. Орчин үед гал голомтоо хүндэтгэх явдал багассан байна. Энә нь өнөөгийн монголчуудын бууран доройтоход нөлөөлж буй. Гал голомтгүй өрх бүл, аж төрөл, аз жаргал гэж үгүй. Гал голомт бол аугаа их хүчийг өгдөг төв, гэрийн амин сүнс. Түүнийг хүндэтгэвэл айл гэрийн хамаг бүхэн өөдлөн дэвжиж, гэр бүлийн гишүүн бүрт илч әрчим харамгүй түгээгдэнэ.
Гал
Монголчууд эрт дээр үеэс тэнгэр, галыг шүтэж иржээ. Тэнгэр бол мөнхийн бэлэгдэл, гал-ариуны бэлэгдэл билээ. Гал бол хүн төрөлхтний амьдралын тэжээгч зүйл. Өөдлөн бадрахын билэгдлийг галаараа дүрсэлдэг. Тийм ч учраас галыг дээр үеэс эрхэмлэн дээдэлж байжээ.
Балар цагийн хүмүүс түймэр зэргээс гал авч, унтраахгүй гэж өдөр шөнөгүй сахин манаж байх үес өвөг дээдэс маань чулуу хавсарч хомоол умалган гал асаадаг байсан гэж зарим эрдэмтэд бичдэг. Эрт цагийн Монголчууд гал бол амьдрах оршихуйн заяаг тэтгэгч хэмээн дээдэлдэг байсан. Сайн сайхныг дэвжээж, муу муухайг үргээдэг ариун махбод болох галыг хүндэлнэ. Аливааг галд ариусгах нь өргән түгээмэл байв.
Эр хүн галгүй явахыг цээрлэж, хэт цахиураа анд нөхөр мэт үзнэ. Түлээ модгүй болж гал алдахыг ихэд жигшинэ. Нүүрэндээ галтай, нүдэндээ цогтой гэж магтаж, гал цоггүй гэж зэмлэнэ. Гал бол өрх гэрийн нэгэн хүндэт гишүүн байдаг тул түүнд ёс төртэй ханддаг.
Галыг бузар булайг үгүй болгодог хэмээн шүтдэг байжээ. Тийм ч учраас манай хаад гадны хүнийг хүлээж авахдаа хоёр галын дундуур гаргадаг байсан аж. Энэ тухай XIV зуунд Монголд аялаж явсан Францын иргэн Ви.Де.Рубрукийн тэмдэглэлд “ хаан болон бөө нартай хол ойроос түмэн хүн уулзахаар ирнэ. Хаантай уулзах ч бай, аль ч хүнийг гэрийн үүдэнд байгуулсан хоёр том ариусгах галын дундуур гаргаж оруулдаг” гэжээ. Энэ нь өдгөө ч хэвээр байгаа бөөгийн зан үйл юм. Өөрөөр хэлбэл хүнийг дагасан нүдэнд үл үзэгдэх, гарт үл баригдах хий уухвар бузар “юм”ыг ариутгаад оруулж байна гэсэн үг. Гэр орондоо бузар дэв, хий муу “юм” орохвий гэсэн хатуу хаалтын зан үйл юм.
Галын бурхан гэж гурван настай балчир хүүхэд байдаг гэлцдэг. Галын эзэн онгоныг “Галайхан эх”, “Гал эх”, “Голомт эх”, гэдэг. Тэнгэрийг нь “Эх галын тэнгэр”, Галын охин тэнгэр”, “Галын хатан”, “Галын бурхан” гэх мэтээр олон янзаар нэрлэдэг.

Гал голомт
Гал голомт гэхээр зарим хүн ердөө л гэр орон гэсэн үг гэж бодох юм уу, эсвэл гал түлэхтэй холбон төсөөлдөг. Гэтэл гал голомт гэдэг нь маш өргән ойлголт юм. Тухайн хүний болон гэр орны, хамгийн ойр дотны хүмүүсийн оршихуй, хувь заяатай холбоотой ойлголт.
Монгол хүн гал голомттойгоо салшгүй шүтэн барилдана. Үүнд, гэр орны төдийгүй, улс гэрийн гал голомтыг хамруулж үзэх хэрэгтэй. Гал голомтоо бадраан явж эс чадсан монгол хүн бөхөн бүүдийдэг. Тусгаар тогтнол буюу улс гэрийн гал голомт маань доройтон байх үес монголчууд ч мөн хамтаар унтрах байдалд ордог. Түүхийн олон жишээ үүнийг нотлон харуулсан. Гал голомт бол монгол хүний хамгийн эрхэм нандин хүчин зүйлийн нэг. Түүнд гэрэл дулаан, эрч хүч,сэтгэлийн тэнхээ, хийморь золбоо, амин сүнс цогцлон оршино. Өрх гэрийн голомтод асан бадарч
буй гал нь Тэнгэр өөд тэмүүлэхүйн, эрч хүч, илч дулаантай байхуйн бэлгэдэл юм.
Монгол хүн бүрийн эрхэмээс эрхэмд үздэг хүндэтгэх ёсны нэг нь гал голомтоо хүндэтгэх явдал юм. Нийгмийн гол цөм болсон гэр бүлийн харилцаанд гал голомтоо хүндэтгэх, түүнийг ариун дагшин авч явах нь хүн бүрийн бахархал төдийгүй гал голомтоо хүндлэн дээдэлснээр аз жаргалтай, тэгш заяатай амьдарна гэж өвгөд хөгшид маань үр ачдаа сургадаг. Энэ нь эртний монгол ёсонд гал голомтоо хүндлэн бишрэх, шаардлагатай үед галаа тахих, идээний дээжээ өргөх, гал руугаа муу, муухай юм хийхгүй ариун байгах ёсыг эрхэмлэснээр илэрдэг байна.
“Гал голомт” гэдэг үгийн эртний утгыг нягталж үзвэл гал ба голомт гэдэг хоёр үндсэн утгыг хадгалдаг нь ажиглагддаг. “Гал” гэдэг нь өвөг дээдсээс залгамжилж ирсэн гэрийнх нь гал-тулганы галыг зааж, “Голомт” гэдэг үг нь “гол мод” гэсэн утгыг агуулдаг.
Монголчууд овоохой (урц) гэр, өрх гэр, хаан гэрийн гол тулгуур мод, утга нэгтэй. Энэ нь гол /тулгуур/ модны дэргэд цаг агаар сэрүүсч хүйтэрснээс галаа түлдэг болсноос “гал голомт” гэсэн хоршоо үг гарсан гэдэг. Ер нь ч энэ байдал монголын шинэ чулуун зэвсгийн үеийн малтмал (эрүкэн) сууцны үлдэгдлээс тодорхой харагддаг. “Голомт” гэдэг үг галаа оромж сууц, гэрийн голд түлдэг болохоос өмнө гарсан байж магад.
Голомт – галыг хашлагатай тулга, зуух байж голомт болно. Монголчууд гурван хөлт тулга хэрэглэж иржээ. Монголчуудын гал голомтын нэг бэлгэдэл нь тулга юм. Тиймээс тулгыг их хүндэтгэнэ. Тулганд буй ил гал нь өрх гэрийг ивээж, эрч хүчийг арвижуулж, амьдралыг бадраана гэж үздэг ажээ. Битүү юманд гал түлэхийг муу гэдэг байв.
Тулга айл гэрийн аж төрлийг илтгэдэг байсан. Мал сүрэг өсөхөд том тулга тулна. Дээр үед монгол дархны ур чадварыг харуулсан, хээ угалзаар чимэглэсэн том сайхан тулгатай айл олон байжээ. Чинээлэг айл, жасууд аварга том тулга тулж, түүнд зориулж олон ханатай гэр барьдаг байв.
Гал голомтын салшгүй хэсэг нь монгол гэр билээ. Гэр бол монголчуудын ертөнцийг үзэх үзэл, аж төрөл, ёс заншилд нэн нийцсэн сууц юм. Гэрийн тооноор Тэнгэрийн эрч хүч орж ирдэг. Үүд хаалга нь амьдралыг тэтгэгч Наран лугаа хандсан байдаг. Гэрийн төвд тулгат гал бадран дүрэлзэнэ. Бурхан тахил хойморт заларна.
Гал голомт монгол айлын хамгийн эрхэм газар нь байдаг. Галаа голомтны оронд байрлуулсан тул голомт нь гал шатаадаг тулга, түүнээс гарах үнс, цогийг хашсан зах мод, тулгуур багана зэргийг бүхэлд нь нэрлэсэн нэр болжээ. Голомтны зах модыг тэнцүү дөрвөн модоор зах зангидаж хийгээд дотор нь элс шавар асгаж тэгшилдэг учир галын оронд нь ам дөрвөлжин талбай эзэлдэг. Ам дөрвөлжнийг ам бүлийн бат байхын бэлгэдэл, галын бэлгэдэл гэж гойд хүндэлдэг тул голомтын зах хүрээг ирсэн зочин онцгой эрхэмлэн хүндэтгэнэ. Тэр зах дээр гишгэх байтугай, хормойгоо хурааж тунтарч өнгөрдөг.
Өрх айлыг улс гэж үзвэл гал голомт нийслэл нь гэсэн үг. Гал голомтны гол илэрхийлэл болсон тулгыг монгол айл бүр үхэр сүргийн тоогоо мянгад хүргэсэн айлд ган тулга өгдөг, XX зууны эхэн, дунд үед мал сүргээ өсгөсөн өрх аж ахуйтанд төрөөс шагнал болгон ган тулга өгдөг байжээ. Ган тулга өгдөг учир нь тухайн айл өрхөд гал голомт чинь /өнө мөнхөд/ ган болд мэт бадартугай гэсэн бэлэгдэлтэй аж.
“Голомт” гэдэг үг нь амьдрал дээр “Гал голомт” гэсэн утгыг илэрхийлдэг. Харин “гал” гэдэг үг “голомт” гэсэн утгыг багтаадаггүй. Ер нь гал голомт гэдэг нь овог юмуу нэг угсааг залгамжлахыг хэлдэг. Өөрийн голомтыг голцуу хаан эцэг, хатан эхийн голомтын нэг хэсэг гэж үздэг. Энэ нь ялангуяа улс үндэстний хувьд бид нэг гал голомттой, нэгдмэл нэг улс гэсэн санаа. Эцэг хүн хүүдээ эхнэр ав гэж хэлэхдээ “гал голомтоо асаа” гэдэг. Шинэ бэр гэртээ орж ирээд гал голомтоо анхлан асааж, цайгаа чанадаг. Монгол хүн гэрлэхдээ галдаа мөргөдөг.
Айлын отгон хүү гал голомтоо залгамжилдаг нь эртний заншил юм. Отгон хүүгээ юмуу ганц хүү төрөхөд “гал дээр гарсан хүү”, “голомт залгах үр”, “гал манах үр” гэхчлэн билэгшээсэн үгийг хэлдэг. “Отхан” гэдэг үгийн от нь эртний Алтай хэлний үг бөгөөд Түрэгээр гал гэсэн утгатай юм. Тиймээс гал голомтоо залгаж, төрсөн орон гэрийг сахин үлдэх хамгийн бага хүүг “отгон хүү” гэж нэрлэдэг нь учиртай юм. Гал голомтыг отгон хүү залгаж авдаг. Хүүгүй бол ач нь залгана. Ач үгүй бол гал дээр гарсан зээ нь гал голомтыг хадгалах ёстой.


Галын тахилгын дуудлага, ерөөл
Галыг ариусган тахих нь айл бүрийг өршөөл ивээлдээ багтааж, тэдний гал голомтонд ариун үйлсийг хүргэж өгдөг гэж үздэг. Айл гэрийн гал голомт нь тэр айлыг ариусгадаг, гэрэлтүүлдэг, дулаацуулдаг, хоол хүнсээ боловсруулдаг.
Шүүс хуваахаасаа өмнө гал голомтоо заавал мялаадаг. Богино хавиргаар үйлс бүтэх, бүдэрхийгээр бүх юм бүтэмжтэй сайхан болох, булуу чөмгөөр баяжихыг бэлэгддэг.
“Болж яваг гэж богино хавиргаа
Бүтэж яваг гэж бүдэрхийгээ
Баяжиг гэж булуугаа өргөе” гэж ерөөн хэлдэг.

Гал асахгүй бол:
“Хөгж хөгж
Хөх ямааны өөх өргөнө
Улалз улалз
Улаан ямааны өөх өргөнө
Ас ас
Алаг ямааны өөх өргөнө
Бадар бадар
Балганатай шар тос өргөнө” гээд өөх тос өргөж галаа асааж бадраадаг.

Дээр үед монгол хүн галаа тахихдаа бөө удган нараар бөөлүүлдэг байсан. Гал тахилганд бөө удганы дуудлага, лам нарын уншлага хоёр агуулгаараа өөр байдаг.
Галын хаанд зориулж:
“Сүмбэр уулын төдий идээг
Сүүн далайн төдий ундааг
Сүрт галын хаан танд өргөе” гэж гал тахихад хэлдэг ажээ.
Хаад, ноёд, баян айлын гал тахилганд унших уншлага, дуудлага өөр ондоо байдаг. Жишээлбэл:
Одноос олон малтай болтугай
Уулнаас их цагаан гэртэй болтугай
Төрсөн бие чинь мөнх жаргах болтугай
Төрийг эзлэх нигуун хөвгүүнтэй болтугай” гэж баян айлын гал тахилганд унших номонд байдаг бол ядуу айлд ирж бөөлөхдөө:
Нуурт зогсох олон адуутай болго чи
Ноён хүнийг дагах хиа хөвгүүнтэй болго чи
Задгайд олон хоньтой болго чи
Зан сайтай охин үртэй болго чи” гэдэг байна.

Монголчуудын гал тахих эртний зарим сударт буюу “Гүүний үрс гаргах сацал ерөөл”-ийн сударт:
"Цагаадай бөөгөөр сацлаа сацуулж
Цангалан удганаар хөнөгөө бариулж..." гэх зэргээр гардгийг ажиглавал, гал тахих явдал монголчуудын дотор эртнээс эхлэн, ямар нэг айлын гал голомттой холбоотойгоор барахгүй, улсын гал голомттой ч холбогдож байжээ. Юу гэвэл, Цагаадай хаан өөрөө бөө хүн байсан төдийгүй, түүний хатан Цангалан бас удган байсан түүхтэй. Ингээд тэд улсын гал голомтын тахилгад оролцож явжээ.
Гал тахихад урьд тулганы дөрвөн тотго дээр өрөм, шар тос, өнгө өнгийн бүс, торгоны өөдөс мэтсийг тавиад, цороцгүй өвчүүг хадгаар ороон, зугуухан түлсэн галд хийнэ. Түүний дээрээс хайлмал шар тос дусааж:
"Хойт жилийн өдий хүртэл
Хотол голомтоо сахин тэтгэж
Мэнд суухын мэхийг даатгаж
Амар суухын авралыг эрье айлтгая Хурай, хурай, хурай" гэж хэлээд, галаа их бадраадаг байсан байна. Энэ бол нэг ёсны шившлээс үүссэн даатгал юм.
Галын тахилгын дуудлага
Арм үсгээс үүдсэн
Арши нарын увидсаар бүтсэн
Ариун гэгээн чанарт
Хатуу түлэгч
Харанхуйг гийгүүлэгч
Галын хаан Миража
Энэ өдрийн
Үндсийг чинь тоолж
Үлгэрийг чинь дурьдах
Шалтгаан юу гэвэл
Суут Богдын сургууль
Сутай хатны үлгэр бөлгөө
Зөв буянаар учирсан
Хоёр өмчит улсаа хурааж
Өөхөн тосоор тахиж
Өнгөт магнаг өмсгөнө.
Өргөжих төрийн
Хаан хатан болон жаргаж
Эцэст нь бурханы хутгийг олох болтугай
Сав ертөнц бүтэхээс
Олон амьтныг үүсхээс
Өөдсөн галын хаан Миража
Богд дээд эзний захисан
Бөртөлжин хатны үлээсэн бөлгөө
Захабад сэцэн хаан хатан хоёрын
Заасаар зарлигжим
Сургасан судар бөлгөө
Болд эрдэнэ төмөр эцэгт
Болор хас чулуун эхэт
Галын хаан эх мину
Хангай ханы дов болохын цагаас
Хамаг улсын үүдэхээс
Хамгийн их болон заяасан
Галын хаан эхэт
Арц шатаам, тос өөхөөр
Тахин дусаан суунам би
Бурхад ханыг дов болохын цагаас
Бургас модыг найлзуурын цагаас
Бүгд улсыг үүдэхээс
Бүрний эзэн болон бүтсэн
Галын хаан эхэт
Хар архи, халим өөхөн тосыг
Дусаан суунам би
Эзэн тэнгэрийн дэлбий цагаас
Этүгэн эхийн өлмийн цагаас
Өргөн их улсыг үүдэхүйеэ
Эрхэтийн эх болон заяасан
Галын хан эхийг тахинам
Хатан төмөр эцэгт хайр чулуун эхэт
Хавтгай хавчин үрт
Галын хан эхэд
Хар архи, халимт өөхөн тосыг
Дусааж тахин мөргөн залбирахад минь
Өршөөхөөр буян хишигээ өгөн соёрх
Хялган өвс амьт
Шар тосон идэшт
Шар тэрүүт цагаан хонин тахилгат
Шинэхэн улаан торгон өмсгөлт
Галын хан эхэд
Тос өөхөө дусаанам
Агуу өргөн царайт
Өөхөн тосон амьт
Энэ бүхий амьтныг
Өргөн болгогч галын хан эх минь
Өөдлөх мэт буян хишгээ өгөн соёрх
Галын эх минь
Хамгаар олон хэлт
Отгон галын хан эх
Ганц хэлт
Салхин галын хан эхэд
Хар архи, халимт өөхөн тосыг
Дусааж тахин мөргөн залбирахад минь
Өршөөхөөр буян хишигээ өгөн соёрх гэж Бямбадорж зайран тахилгаа хийдэг байна.


Гал тахих зан үйл:
Нарны хүү — Галын аугаа хүчийг монголчууд мэддэг байсан. Тиймээс гал тахих нь тэнгэр шүтлэгийн нэг гол зан үйл. Айл бүрийн гал голомтыг ивээгч эзэн буй гэж тахидаг байсан. Улс гэрийн гал голомтыг мөн нэг эзэн хаан ивээдэг хэмээнэ. Монголын галын хаан бол Үнэн Монгол улс тахисан Өндөр төгс Цогт хаан Өлзий хутагт Арши тэнгэр юм. Даян дэлхийн галын хаан нь Хамаг амьтны эх болсон Галын хаан Мэрэг зөн ажээ. Энэ бүхэн нь Эзэн Тэнгэрийн сүр хүч галыг тэтгэж байдгийг мэдэрч хүндэлж байсны илрэл юм. Үнэхээр галын цаана хүчтэй эзэн бий.
Гал тахих нь Хаан Тэнгэрээ тахих нэг хэлбэр. Монголчуудад гал тахих судрууд байдаг байжээ. Айлууд муу юм тохиолдвол юуны өмнө галаа тахиулж ариусдаг асан. Муугийн үр болсон нүглийг зайлуулан ариусгаж буй хэрэг юм.
Мөн өвөг дээдсийн сүнсийг хүңдэтгэх дээ галыг тахидаг байв. Сүнс, гал, Тэнгэр бүгд шүтэн барилдсан байдаг учир энэ ажээ. Гал тахих нь эрч хүчийг авах нэг хэлбэр. Бөө удган, хожим лам нар гал тахиж, ёс үйлдэж, ном уншдаг байлаа.

Монголчууд галын бурханыг галын дөлд гурван настай эрэгтэй хүүхдийн дүрээр сууж байдаг гэж ярьдаг. Галд хоёр янзын тахилга байжээ.
1. Байнгын тахилга – галд дээж өргөх
2. Их тахилга – жилд ганц удаа болдог. Тусгай бэлтгэж хийдэг. Жилийн эцсийн Хөхөө сарын /12 дугаар сар/ билгийн тооллын 23, 24-нд болдог. Галын бурхан буюу тэнгэр гэж байдаг. Галын тэнгэрийг дээд тэнгэрийн хүү гэж үздэг. Жилд 1 удаа тэр хүү аав, ээждээ золгодог гэнэ. Золгохоор явдаг өдөр нь 23, ирдэг өдөр нь 24 юм. 23-ны тахилгыг үдшийн цолмонгоор эхэлдэг. 24-ний үүрийн цолмонгоор тахидаг. Үүний нэг нь үдэлтийн, нөгөө нь угталтын тахилга юм. Домог ёсоор жил жилийн сүүл сарын 23 –нд галын тахилга тэнгэрт одож, орчлонгийн түмэн амьтны байдлыг хурмаст тэнгэрт айлтган мэдүүлдэг учиртай байжээ.
Галын тахилгын сударт Богд Чингис хаан Бөртэ хатантайгаа Хөхөө сарын 23-нд хуримлажээ. Тийм учраас /XIII зуунаас хойш/ 23-ны тахилгыг тайж нарын тахилга гэж, 24-ний тахилгыг харц нарын тахилга гэж ялгадаг байж.
Галын тэнгэр байдаг гэж монголчууд үздэг, ярьдаг боловч дүрс гэж байдаггүй. Галын тэнгэр хүний нүдэнд үзэгддэггүй, гал дотроо байдаг зүйл гэж үздэг. Гэвч монголд шашин дэлгэрснээс хойш бөө, лам нар ялгаагүй галын тэнгэрийг дүрсэлж эхэлсэн. Ялангуяа шарын бөө нар галын 9 тэнгэр бий гэж үздэг болсон байна. Монголчуудын гал тахилга нь олон зууны турш уламжлахдаа зохих шинэчлэлтийг хийж байсан ч нутаг нутгийн өвөрмөц онцлогтой болсон байдаг хэдий ч ерөнхийдөө адил юм.
Бөөгийн ёс заншилд галын тахилагын ёс эрхэмд тооцогдоно. Галын тахилага бага зүйлээс эхлэх бөгөөд бөө хүн хамаг түрүүн айлын гал голомт тахихаас эхлэнэ. Айлын гал голомт тахихад тэр айлын буян хэшгийг 3 жилдээ хамгаалан буян хишгийг дэлгэрүүлэх бэлэгдэлийг агуулсан зан үйл юм . Гэрийн гал тахихад нийтлэг хэрэглэгдэх зүйлс бог мал түүн дотроо хонины баруун хааны дал 4 өндөр, арц, хатуу сархад, шар тос тэргүүтэн бэлдэн галын тэнгэр гал улаан тэнгэр буюу улаан 9 тэнгэртээ дуулган буян хишгийг хуриалан дуудаж галыг бадраана. Дээрх бэлдсэн зүйлсийг ёс жаягаар нь дараалуулан өргөж бөөлөн гүйцэтгэн. Энэ нь бөөгийн гал голомт тахих нэг зан үйл.
Бөө түүний онго улаачдаа хүч чадал өгөх нэг хэлбэр нь мөн гал тахих үйл байна . Өөрийн сайн зүгтээ гаран шөнө дөлөөр очин уулын орой бэл хаана бөөлж болхоо товлон эхлээд 1 түүдэг бадраан бөөлнө. Ингэхдээ эхлээд өөрийн толгой онгыг буулган мөнх тэнгэртээ мэдүүлэн дуулгана. Онгын нэр ус буудал суудал улаачын тэнгэр нэр чанар чансааг дуулган мөнх тэнгэртээ сүшиглэн утсан мяндсан улаачдаа хүч өгөхийг гуйн бөөлнө. Ингэхэд улаачид өөрийн удамн эртний өвөг дээдэс ирэх юм уу мөнх тэнгэрийн зараал тэнгэрүүд ирж улаачын биед буун галын тахилын бөөлөө хийж бөөгийн цам бүжиг бүжин галаа тойрон бөөлж хүчийг шингээн авна . Энэ бөөлөх явцад тухайн бөө янз бүрийн амьтаны дүр төрхийг илэрхийлэн бөөлж тухайлбал чоно болон дууграх түр төрхийг нь харуулах эсвэл гахай баавгай шувуу гэх мэт янз бүрийн амьтаны төрхийг гарган бөөлнө. Ийнхүү бөөлөө хийж өөрийн улаачийн биед хүч чадал нэмэх зан үйл гүйцэнэ. Энэ мэтчилэн эхлээд нэг түүдэг гал дээр бөөлсөн бол дараа нь 3 түүдэг гал бадраан бөөлнө дараа нь 9 түүдэг гэх мэт хүчийг авдаг байх юм. Хүч чадал гүйцэн чанар гүйцсэн бөө нар урц босгон түүнийгээ тахин бөөлж улмаар шатаж байгаа урцандаа бөөлөх урц босгон шатааж галын тахилыг шинээр бөө босгох үйлтэй хамсатган тахиж шинэ бөө залаалдаг байна. Энэ мэт 1 урц бадраан бөөлдөг байсан бол 2-3 болгон урцаа бадраан бөөлж хүчээ нэмж галын тахилыг гүйцээдэг ёс байх юм. Галын тахилтай хамсатган бусдын буян бузрыг тэнцуулж бөөлөө хийнэ . Энэ мэт галын олон төрлийн зан үйл байх юм. Үүнд:
 Галын бурханыг ариусгахдаа бор давс цацдаг. Болсон идээний дээжийг өргөдөг. Галын бурхан хоол гурав халбагадах, мах гурав огтлох хүртэл горьддог гэдэг.

Гал тахих, гал голомтоо дээдлэхтэй холбогдолтой цээрийн ёс:
Монголчуудад гал тахих, гал голомтоо дээдлэх ёс заншилаас үүдсэн олон зүйлийн хорио цээр байдаг.
Гал голомт нь:
1. Цэвэр ариун байх: монголчууд эртнээс галыг цэвэр ариуны эхлэл болохынх нь хувьд байнга цэвэр ариун байлгахыг хичээдэг.
 Гал уруу хог новш, нохойн баас, шувууны өд, сонгино сармисны хальс, муу юм хийдэггүй. Галын бурхан бузартана гэж цээрлэдэг. Харин шар тос, архи, өөх мах, шинэ торго дурдангийн өөдөс өргөдөг.
 Гал уруу нулимбал буянаа барна, сүү хийвэл нүд сохорч, малын сүү татрана гэдэг.
 Гал уруу цустай бохир юм хийхгүй, хутга мэсний үзүүрээр чичлэхгүй байх, гал дээгүүр алхахгүй байх, гутал ороолт, оймс, хөсрийн юмс галдаа оруулахгүй, ойртуулахгүй байхыг эрхэмлэдэг.
 Галдаа сүү дусаахыг цээрлэнэ. Үнээний дэлэн хагарна гэдэг.
 Галдаа үсний сэв хийдэггүй. Цаасанд боож шатаадаг. Галын бурхан айдаг гэдэг.
 Гал голомтондоо ойр эх хүн төрдөггүй. Тусгаарлаж байж төрүүлээд 7, 9, 21 хоног дээр ёс төртэй гэрт нь оруулж ирдэг.
 Шинэ төрсөн эмэгтэй галд ойртохыг цээрлэнэ. Гал бузартана гэдэг.
 Гал голомт өөд хар ус цацах, нулимах, бузар юм хаяхыг цээрлэдэг.
 Айлд ирсэн хүн айлын голомт руу нулимах,
 Гал дээгүүр улаан бө эргүүлэхийг цээрлэнэ.
 Галд шарилж түлэхийг цээрлэнэ.
Шарилжаар галаа битгий тахь
Шалзанд хотоо битгий идүүл гэдэг ардын үг байдаг.

2. Хүндэтгэлтэй хандах: Монгол хүн гал голомтоо хамгаас илүү эрхэмлэн хүндэтгэж, нандигнан хамгаалдаг билээ.

 Галыг чичлэхийг цээрлэнэ. Галын бурхан уурлана гэдэг.
 Галын дэргэд сүхээр юм цавчдаггүй. Галын толгойг авчихаж магадгүй гэдэг.
 Гал уруу хөлөө жийж унтдаггүй. Гэрийн эзний сүнсийг айлгана гэдэг.
 Хутгыг ирээр нь галд хүргэх, хутганы ирээр галыг сийлж хөдөлгөх, мөн түүнчлэн хутгаар тогоон дотроос мах авах буюу тогоонд мах эргүүлэх мэтийг бүр ч цээрлэдэг.
 Монгол хүн айлд очвол тэр айлын язгуур дээдэс, гэрийн эзнийг хүндэтгэн үзэж гал голомтных нь цээр хүндэтгэлийн ёсыг ихэд хичээнгүйлэн дагадаг. Гэртээ бол гэрийнхээ гал голомтны цээр ёсыг нандигнан сахиж үр хүүхэддээ ч цаг үргэлж удам угсаатныхаа ёс суртлыг сургаж хүмүүжүүлсээр байдаг.
 Айлд ирсэн хүн айлын голомтны хүрээний дотор гишгэх байтугай голомтны хүрээ модон дээр ч гишгэдэггүй ёстой. Хойш урагшаа гарахдаа хормой хотоо хурааж айлын голомтны хүрээн дээгүүр гарахгүйг хичээдэг.
 Иртэй, үзүүртэй хутга мэсний багаж зэвсгийг гал голомтны зүг хандуулж тавьдаггүй.
 Голомтны хүрээ мод ба ялангуяа тулган дээр гаансаа цохихыг цээрлэдэг.
 Голомт руу хөлөө жийх буюу галд хөлөө хөлчөөх /дулаацуулах, ээх/-ийг ихэд цээрлэдэг. Хөлөө хүргэх байтугай хойш урагшаа явах, орох, гарахдаа хормойгоо ч хүргэхгүй ёстой.
 Айлын голомтыг нар буруу тойрон гарахыг цээрлэнэ.
 Галд ус хийхийг цээрлэнэ. Усаар гал унтраах хэрэгтэй болбол “ галын бурхан хөлөө авч бай” гэж хэлнэ.
 Галаар наадахыг цээрлэнэ. Мал нь сарних буюу малаа алдана гэдэг.
 Гал унтраахдаа гишгэхийг цээрлэнэ.
 Гал голомтын дэргэд алцааж суухыг цээрлэнэ.


3. Бусад цээрүүд, билэгдлүүд нь:
 Аргалын сав дээр сандайлж суух, галын хайчийг гишгэх, уур сүхэн дээгүүр хормой хотоо гаргахыг мөн л цээрлэнэ. Ингэж цээрлэдгийн учир нь эдгээр багаж хэрэгсэл болон ажиллагаа нь гал ба голомттой холбогдож буйд оршино.
 Тухайн гэр бүлийн бус гадны хүн айлын гал хөндөхийг цээрлэнэ. Тэгвэл гал голомтод халдаж байна гэж үздэг.
 Галын тахилгаас хойших 7 хоногт төмөр шилээврээр гал хөдөлгөхийг цээрлэнэ. Галын бурхан эзгүй байх үе гэнэ.
 Гал тахиснаас хойш 3 хоногт идээ, ундаа, өглөг өгөхийг цээрлэнэ.
 Гал тахиж архи тос дусаах үед жирэмсэн эмэгтэй хажууд байхыг цээрлэнэ. Ураг унах аюултай гэдэг.
 Хурга хөнгөлөхдөө хусан багана дэргэдээ тавьдаг. Гэрийн гал голомтыг бэлэгдэж буй хэрэг.
 Тулгаа тулж, тогоогоо тавихдаа тэгшхэн тавихыг ихэд хичээж ялимгүй хэлтгий болоход хүрвэл тэгшилдэг.
 Айлын голомтын бууринд гэрээ барьдаггүй. Хүний гал голомт дээр буусан. Энэ бүхэн галыг эрхэмлэх, эцгийн голомтыг залгах ёстой уялдсан болно. Голомт таслахгүйг нэн эрхэмлэнэ.
 Галын хайчийг тэнгэр өөд юмуу хоймор өөд харуулдаггүй. Учир нь галын хайч хөөтэй тул хүндтэй зүг уруу буюу хүндтэй юм руу харуулдаггүй байна.
 Аргалын /авдар, дөрвөлжинг/ галын сөн гэж үздэг учраас дээр нь суудаггүй унтахаасаа өмнө дүүргэдэг ёстой.
 Гал дээрээ цай хоол хийхдээ тогоогоо баруун хойш нь үл мэдэг хазайлгасхийн тавьдаг. Өөдлөн дэвжиж, баяжихын бэлэгдэл болдог.
 Хүн нас барахад гал голомтоо ариутгаж, галдаа архи цацаж, их гал түлээд, бүх эд хогшлоо ариутгаж, нас барсан хүнийг оршуулаад ирсэн хүн ба уналгыг хоёр галын хоорондуур явуулж оруулдаг ёстой байжээ.
 Айлд гал өгдөггүй /төрөл садандаа бол болно/. Гал голомтын заяа гомдоно. Гаднаас гал гуйдаггүй.

Нийтэлсэн Б.Мөнхдалай 2010.11.26